Балалар арасындағы суицидтік мінез-құлықты ерте анықтаған жөн

Соңғы онжылдықта Қазақстанда жасөспірімдер мен балалар арасындағы суицид және өз-өзіне қол жұмсауға тырысу әрекеттері қоғамдық денсаулық мәселесі ретінде күн тәртібіндегі маңызды бағыттардың бірі болып тұр.

Мысалы, 2023 жылы мемлекет деңгейінде балалар арасында тіркелген өлімге әкелетін суицидтердің саны және суицидке дейінгі әрекеттер өсімі туралы бірнеше дерек бар. Сол жылға қатысты кейбір есепте кәмелетке толмағандар арасындағы суицидтердің саны 94-тен 139-ға дейін артып, өсім шамамен 48%-ға жетті деп көрсетілді.

2023 жылдың қаңтар-қазан айлары аралығында жасөспірімдер арасындағы суицид оқиғасы бойынша кейбір сараптама 169 жасөспірімнің қаза тапқанын растады. Осы кезеңдегі өсім жасөспірімдер арасында айтарлықтай жоғары болды.

Ал 2024-2025 жылдарға қатысты жаңартылған мониторинг деректері бойынша (үкіметтік және халықаралық агенттіктердің есептерінде) елде жүйелі шаралар қабылданып, кейбір көрсеткіштің өзгере бастағаны байқалды. Алайда 2025 жылы да өңірлер бойынша басқаша сипаттағы локальды өсу жағдайлары тіркеліп отыр. Мысалы, биылғы ресми хабарламаларда жылдың белгілі бір кезеңінде кәмелетке толмағандар арасында 432 жағдай тіркелгені айтылды.

Ескерту: Қазақстандағы статистика өңірлік есептеу тәсілдері мен есепке алу практикасына байланысты, қатты ауытқууы мүмкін. Себебі кей жағдайда бұрын тіркелмеген оқиғалар кейін есепке алынады немесе тергеу деректеріне байланысты қайта есептеледі. Сондықтан аймақтық және уақыттық талдауда бірнеше дереккөзді салыстырып қараған жөн.

Халықаралық және жергілікті зерттеулер көрсеткендей, балалар мен жасөспірімдер арасындағы суицидтік мінез-құлық бір фактордан емес, бірнеше әлеуметтік, психологиялық және биологиялық факторлардың бірігуінен тұрады.

Біздегі жиі атап көрсетілетін факторлар:

Мектептегі буллинг және кибербуллинг. UNICEF-тің зерттеулері бойынша, мектептерде балалардың зорлану жағдайлары жиі кездеседі. Бұл психологиялық жарақат пен жалғыздықты күшейтеді.

Отбасылық проблемалар және әлеуметтік қолдаудың әлсіздігі. Белсенді қолдау жүйесінің болмауы, ата-аналардың стрессі, жанжалдар, ажырасулар жасөспірімдердің эмоционалдық жүктемесін арттыра түседі.

Психикалық денсаулыққа қоршаған орта мен қызмет көрсету жүйесінің жетіспеушілігі. Дәрігер және психолог қызметтерінің қолжетімсіздігі, кадр тапшылығы, стигма суицидтік мінез-құлықты ерте анықтауды және емдеуді қиындатады.

Интернеттегі үрей, суицидтік контент және тәлімгерліктің жоғалуы. Қауіпті контентке қол жеткізу, қауымдастықтардың «суицидтік идеясын» таратуы жасөспірімдерге зор ықпал етуі мүмкін.

2023 жылғы 31 тамыздағы Үкімет қаулысы негізінде қабылданған кешенді жоспар балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және жалпы әл-ауқатты нығайтуға бағытталған 53 іс-шарадан тұрады. Жоспар мектептерге бағытталған антибуллинг шараларын, психологиялық көмекті кеңейту, отбасылық қолдауды күшейту, жағдайларды жүйелі тіркеу және шұғыл көмекті жетілдіру сынды тармақтарды қамтиды. Қаулының толық мәтіні ресми нормативтік-құқықтық базада жарияланған.

Одан бөлек, UNICEF пен Қазақстан Үкіметі мектептерде жасөспірімдердің психикалық денсаулығын нығайтуға бағытталған Adolescent Mental Health and Suicide Prevention Programme бағдарламасын дамытты. Ол бағдарлама мектептерге психологиялық қолдау жүйесін енгізу, ұстаздарды даярлау және жағдайды ерте анықтау протоколдарын енгізуге көмектеседі.

«111» тәрізді сенім телефондары мен өңірлік психологиялық орталықтары да кеңейтіліп жатыр. Ресми хабарламалар бойынша, құрамға 460-тан аса маман енгізіліп, ондаған мың оқушыға алғашқы көмек көрсетілген. Сондай-ақ SIM KIDS пилоты сияқты цифрлық қорғау шаралары онлайн қауіптерді азайтуға бағытталған.

Қазір көп мектепте психологтар мен әлеуметтік педагогтер жұмыс істейді. Алайда олардың саны мен кәсіби біліктілігі әр аймақта әртүрлі. Сол сияқты, психиатриялық және психотерапиялық қызметтердің қолжетімділігі қалаларда жоғары болғанмен, шалғай аудан және ауылдық жерде әлсіз.

Ең маңыздысы, психикалық денсаулық мәселелеріне стигма тұрғындардың маманға жүгінуіне кедергі келтіреді және жоғары сапалы балалар-жасөспірімдер психотерапиясына мамандар жетіспейді. Суицид және жасырын әрекеттерді тіркеу мен талдаудағы үйлесімділіктің жоқтығы да нақты жағдайды толық сипаттауға кедергі жасап отыр.

Енді суицидке қарсы атқарылар негізгі жұмыстарға қажетті шараларды тізіп көрсек:

1. Мектептерде психологиялық сауаттандыру (эмоцияларды тану, дағдарыс дағдылары, достық қолдау шаралары). Бұл сабақтар бірінші кезекте мұғалімдер мен оқушыларға арналған тренингтер арқылы өтеді.

2. Антибуллинг бағдарламалары (сабақтар, ережелер, мониторинг, жедел әрекет ету жүйесі). Қазақстанның Комплекс жоспарында бұл маңызды тармақ ретінде көрсетілген.

3. Отбасылық қолдау шаралары. Ата-аналарды тәрбиелеу курстары, отбасылық консультация топтары.

4. Мектепішілік скрининг пен жылдам бағыттау (психологиялық қауіпті белгілер анықталған жағдайда маманға бағыттау).

5. Онлайн қауіптерді бақылау және цифрлық сауаттылық (жасанды қауымдастықтар, зиянды контентпен күрес). SIM KIDS сияқты пилоттық жобалар осы бағытқа жатады.

6. Дағдарыстық интервенция және қысқа мерзімді психотерапия (КПТ, DBT-элементтерін қолдану, қауіпсіздік жоспары). Сенім телефондарына қоңырау шалған жасөспірімге дереу көмек ұйымдастыру.

7. Дәрігерлік-психофармакологиялық қолдау (тек клиникалық көрсеткіштер бойынша және маман бақылауымен).

Сонымен қатар мектептерге аптасына 1 сағат «эмоционалдық сауат» сабақтарын енгізу, негізгі скрининг формасын жылына екі рет өткізу, оқиға тіркелсе, 48 сағат ішінде интервенция алгоритмін іске қосу қажет.

Ал әр обасының аптасына кемінде 30 минут «сапалы уақыт» (баламен сөйлесу, ойын) бөлгені дұрыс. Ата-ананың қиын жағдайда қолдау көрсеткені жасөспірімге қорғаныс сезімін сыйлайды.

Жалпы, қазір суицидтік оқиғалар мен әрекеттер туралы әдеттегі статистика мен прокуратура, денсаулық сақтау, білім бөлімдерінің мәліметтерін бір жүйеге келтіру керек.