Қазақстандықтардың мәдени қажеттіліктері қандай?

Айта кетейік, бұған дейін дәл осындай әлеуметтік зерттеуді Г.Илеуова 14 жыл бұрын жүргізген екен. Оның нәтижесіне қарап автор екіұдай күйге түскенін жасырмады: «Елдің бір бөлігі мәдениетіміз қарқынды дамып келеді, болашағынан үміт күттіреді деп санайды. Ал енді бір бөлігі мәдениеттің қазіргі ахуалына алаңдаушылық танытты. Мұндай бірі-біріне мүлдем кереғар пікірлер баға берушінің жеке көзқарасы мен нені «мәдениет» деп түсінетіндігіне байланысты. Бұл жағдайда мәдениетті тек бір жақты қабылдайтын, оның бір ғана компонентіне басымдылық беретін екі түрлі көзқарастың бар екенін байқаймыз: біріншілер – мәдениетті өнер нысандарының өндірісі, рухани және материалдық құндылықтардың жиынтығы десе, екіншілер – мәдениетті әлдебір ұлттың/этностың салт-дәстүр, әдеп-ғұрып, жөн-жоралғыларының жиынтығы ретінде қабылдайды. Кейінгілер мәдениеттің қазіргі дағдарысын қоғамның қазақтың төлтумалық бірегейлігін сұйылтып алуымен түсіндіреді», дейді ол. Сауалнама нәтижесі бүгінде ел ішінде дәстүрлі қазақ мәдениетінің өркендеуіне, ата-бабамыздың салтдәстүрін сақтауға деген сұраныстың анағұрылым үстем екенін көрсетті. Мәдени даму тоқырауға түсті ме? Осыдан бір мүшел уақыт бұрынғы және бүгінгі кезеңді салыстырып қарасақ, қазір қазақстандықтардың мәдени мұқтаждықтары өзгерді ме? Өткен зерттеуде мәлім болған мәдени үлгілерге деген қоғам сұранысының құрамдастығы, әсіресе жас шамасы әртүрлі адамдар арасындағы айырмашылық жойылды ма? 2009 жылы фокус-топтың талқылауына қатысқандар мәдениет саласын, оның ішінде нысандарын қаржыландыру нашар деп бағалаған еді. Олар әсіресе ауылдық жерлердегі әлеуметтік инфрақұрылымның жағдайы қиын екендігін жеткізген. «Сауалнамаға қатысушылар мемлекет пен қоғам тарапынан мәдениетті дамытуға көңілдің нашар бөлінуі ең бірінші қазақтың төл мәдениетіне кесірін тигізіп, ана тіліміздің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді, оған деген сұраныстың саябырсуына әкеліп соқтырды деп санаған», – дейді зерттеуші. Ал 2022 жылдың наурыз айында жүргізілген сауалнамада сұрау салынғандардың көпшілігі (45%) мәдениет нысандарының ахуалы бұрынғысынша, ешқандай оң өзгерістер жоқ деген пікірден айнымаған. Респонденттердің тек төрттен бірі ғана жағымды өзгерістер болғанын айтады. Әрбір бесінші респондент (18%) жергілікті билік мәдениет ошақтарына назар аудару ды бұрынғыдан бетер нашарлатып жібергенін жеткізді. Мұндай айыптаулар, әсіресе ауылдық жердегі адамдардың аузынан жиі естіледі. Ал «Адамдардың тұрғылықты жерлерінде демалыс пен бос уақыттарын өткізуге көңілі тола ма?» деген сұраққа қатысушылардың 49 пайызы «қанағаттанамын» немесе «дұрысы қанағаттанамын» деп жауап берсе, 44 пайызы қанағаттанбайтындығын білдірген. Бұл жерде біз үшін, әсіресе 2009 жылғы және 2022 жылғы сауалнамалардың жауаптарын салыстырып қарау көп жайттың бетін ашады: «қанағаттанушылар» мен «қанағаттанбаушылардың» айырмасы – 48% және 46%. Осы салыстырудан екі сауалнаманың арасында 13 жыл уақыт өтсе де жағдайдың көп өзгермегенін көреміз. «Егер салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ, сауалнамаға қатысушылар Алматы, Шымкент қалалары мен Маңғыстау облысында адамдардың демалу және бос уақыттарын өткізуге біршама жақсы жағдай жасалғанын айтады. Ал ШҚО, Жамбыл, Қарағанды және Павлодар облыстарында керісінше, демалыс жағдайы өте нашар. Сондай-ақ Астана қаласының әрбір екінші респонденті шаһарда демалуға және бос уақыттарын көңілді өткізуге тиісінше жағдай жасалмағанына назар аудартты», дейді Г.Илеуова. Ауыл да өркениетің жемісін көргісі келеді. Сауалнама нәтижесіне сүйенсек, сұрау салынғандардың көпшілігі мемлекеттің музей/қорықтарға, қазақтың ұлттық өнері мен халық қолөнеріне мейлінше қолдау көрсетуі тиіс деп санайды. Ал басымдылығы бойынша 2009 жылғы сауалнамада 2-орында тұрған кинематография 2022 жылы 4-орынға кейін сырғыған. Ескерткіштерді қорғау маңыздылығы да былтыр біршама төмендеген. Оның есесіне, мәдениет пен өнердің кейбір классикалық түрлері – театр, бейнелеу өнері, әдебиет, балет бағыттарының тартымдылығы артқан. Соған қарап қоғамда мәдени даму көптүрлілігінің негізі сақталған деп топшылаймыз. Осы жолғы сауалнама сұрағына алғаш енгізілген «телесериалдар өндірісі» бағытын әрбір оныншы респондент қолдаған. Сауалнама нәтижесінен, әсіресе ауылдық жерлерде жұртшылықтың мәдени ошақтарға көңілі толмайтынын көреміз. Сондай-ақ қалың бұқара демалатын және бос уақытын өткізетін орындардың тапшылығы да айқын сезіледі. Көпшілік ауыл тұрғындары мәдени нысандар күтімінің нашарлығына, әйтпесе оның мүлдем жоқтығына кеюлі. Және сол арқылы өздерінің мәдени қажеттіліктерін жүзеге асыра алмағандары үшін наразы. Мұндай қынжылыс негізінен ауылдық жерлерге, сондай-ақ ауылдық аумақтары көп өңірлерге тән. Оның жөні бар. Мәселен, республика бойынша 6 293 ауыл болса, соның тек 3 738-інде (59%) ғана мәдениет ошақтары кездеседі. Бірақ олардың өзінің көпшілігінің жағдайы оңып тұрған жоқ. Сөйте тұра, ел үлкен үміт артқан «Ауыл – Ел бесігі» мемлекеттік бағдарламасында мәдени ошақтарды салу немесе қалпына келтіру шаралары ескерілмей қалған. Мәдениет – елдің айнасы, мемлекеттің бет жүздігі, ұлттың дәстүрлі рухани тамыры. Бұл осалдаған жерде руханият туралы ештеме айтуға болмайды. Әдебиет те – мәдениеттің саласы, қоғамның барометрі. Оның да күйі оңып тұрған жоқ. Мақтаған кітап әлеуметтік тапсырыспен бар жоғы 2 000 дана ғана болып шығады. Әдебиет дұрыс насихатталмай жатыр. Айтыс өнерін саясаттың қолжаулығы, азғана топтың малтабарлығына айналдырдық. Қазір жастар кітап оқымайды. Әсіресе ұлттық руханиятқа селсоқ қарайды. Олардың санасы тиктоктың деңгейінде. Хаос. Рухани сауатсыздық жайлаған. Мұның салдары жаман болады. Кітапханаларға, музейлерге, театрларға айырықша көңіл аудару керек. Ұлттық мәдениетті насихаттаудың жаңаша формаларын табу қажет. Шығармашылық жастарды қолдау күн тәртібінен түспесе игі еді. Әлемдік мәдениеттің озық үлгілерінен үйренген дұрыс, алайда біз ұлттық мәдениетіміз бен өнерімізді дамыту арқылы ғана таныламыз және өзімізді сақтай аламыз.

Дәулет АСАУ