#SaveUrmiyeLake: Көлден шөлге айналып бара жатқан Урмия трагедиясы

Шығыс Әзірбайжан мен Батыс Әзірбайжан провинцияларының арасында орналасқан Урмия көлі шөлге айналып барады. Көл Түркия шекарасынан 150 км қашықтықта болғандықтан, жиырма миллионнан астам тіршілікке ірі экологиялық апат қаупі төніп тұр. Соңғы ширек ғасырға жуық уақытта көлдің көлемі 2000 шаршы шақырымға дейін азайған. Бұл 1984 жылғы көрсеткіштен үш есе төмен. Қазіргі ахуалы экожүйеге пайдасынан зиянын арттырған Урмия трагедиясы Қазақстандағы Арал тағдырын қайталаған. Урмия трагедиясының планетарлық экологиялық апатқа айналғанына жергілікті тұрғындар ғана емес, тұтас әлем алаңдаулы. Аймақтағы халықтың үнін жеткізіп, билік саясатын айыптаушылардың қатарында Оңтүстік Әзірбайжанның (Тебриз) тумасы, азаматтық қоғам белсендісі Әли Хамзазаде бар. Өзінің «Еркіндік жиһангері» («Özgürlük yolcusu») жобасымен Анталия-Кемер бағытында 130 км жолда протестік велотур ұйымдастырған ол #SaveUrmiyeLake хэштегімен әлемге үндеу жасады. https://youtu.be/jSh8cL2pdqc Оның айтуынша, 10 жылдан астам уақыттан бері Оңтүстік Әзірбайжан түріктері Урмия ахуалын реттеуді түрлі наразылықтармен талап етіп келеді. Бірақ Иран, тіпті, бұл наразылықтарға төтеп бере алар емес: билік саясатына қарсы шыққан мыңдаған адам тұтқындалып, Иран үкіметі тарапынан түрлі азаптауларға ұшыраған.

Себеп-салдар

Әлемдегі ең үлкен тұзды көлдердің бірі саналатын Урмия деңгейінің төмендеуіне Иран билігі орнатып жатқан бөгеттер мен суландыру жұмыстарының дұрыс жүргізілмеуі себеп. Бір жылдары ұындығы 140, ені 55 шақырымға созылып жатқан көлдің құрғауынан жиырма миллионнан астам адам зардап шегуі мүмкін. Демек, қазір Урмия көлінің тұтас экожүйесі жойылу қаупі алдында тұр. Ғалымдардың болжауынша, алдағы бірнеше жылда көлдің орнында тек ми батпақ қалады. Сонымен қатар Урмия көлі толығымен құрғаса, Таяу Шығыс елдерінде жиі кездесетін құмды дауылдарға ұқсас «тұзды дауылдар» пайда болады және бұл тіршілікке үлкен қауіп төндірмек. Тұзды дауылдан адамзатқа, жануарлар мен өсімдіктерге орны толмас зиян келеді деген болжам бар. [caption id="attachment_1376" align="alignnone" width="600"] Үрмия көлінің қазіргі көрінісі. Фото: CNN[/caption] Көлдің қазіргі жағдайы Анадолыны да алаңдатып отыр. Урмияның Түркия шекарасынан небәрі 150 шақырым жерде екенін ескерсек, апат салдары Ван және Хаккари аймақтарына да зиян келтіреді. Сирия мен Ирактағы құмды дауылдар Түркияның шығыс және оңтүстік-шығыс аймақтарында экологиялық ахуалды қиындатқаны белгілі. [caption id="attachment_1378" align="alignnone" width="1120"] Фото: Yeni Şafak[/caption] Урмия көлінде үлкенді-кішілі 102 арал бар. Олардың ең ірісі – Шахи аралында Моңғолия тарихындағы ең маңызды есімдердің бірі Хулагу хан мен оның ұлы Абаканың қабірлері бар. Екі тұлға да Шахи аралындағы жағалаудан 300 метр биіктіктегі мазарда жерленген деп есептеледі, бірақ қабірлердің орны әлі анықталмады. Урмияның құрғауына байланысты Шахи аралы қазір көлдің шығыс бөлігінде түбектің кейпіне енген. Бүгінде көлдегі кейбір аралдарда бұғылар мен бөкендер жойылып жатыр. Урмия 1975 жылы Рамзер алаңына және 1976 жылы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік биосфералық резерваттардың тізіміне қосылған.

Тағдыры ұқсас тіршілік

Ірі экологиялық апаттардың қатарына қосылған Урмияның қазіргі жағдайы Қазақстандағы Арал теңізі, Балқаш, Ойыл көлінің тағдырымен ұқсас. Арал теңізі ғасырлар бойы планетамыздың ең үлкен континенттік сутоғаны ретінде белгілі еді. Теңізден сыртқа еш өзен ағып шықпайтындықтан, оның деңгейі буланудың арқасында ғана өз тепе-теңдігін сақтап отырды. [caption id="attachment_1384" align="alignnone" width="601"] «Арал тағдыры – адам тағдыры». Фото: BBC[/caption] Мамандар ендігі кезекте Балқаш пен Ойыл көлі де Арал тағдырын қайталауы мүмкін деп дабыл қағып отыр. Мәселе БҰҰ деңгейінде талқыланбаса, Қазақстандағы сулардың тартылуы экожүйені ғана емес, адам тағдырын да өзгертпек. [caption id="attachment_1385" align="alignnone" width="675"] Аралдың қазіргі көрінісі. Фото: National geographic[/caption]