Ұлттық алдын алу тетігі - жабық мекемелердегі адам құқықтарын қорғаудың негізгі құралы

Гүлнар Жәнібекова,

Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Ақмола облысы бойынша өкілі

Қазақстан Республикасы Адам құқықтарын сақтау саласындағы негізгі халықаралық-құқықтық шарттық тетіктердің қатысушысы бола отырып, азаптау мен зорлық-зомбылыққа мүлдем төзбеушілік саясатын берік ұстанады.

Соңғы жылдары Қазақстан азаптауды жою және адам құқықтарын қорғаудың тиімді жүйесін құру жөнінде елеулі қадамдар жасады.

Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша басталған ауқымды реформалардың арқасында азаптауға қарсы күрес жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырап, барынша ашық әрі тиімді бола түсті.

Алдын алудың маңызды құралдарының бірі «Омбудсмен+» моделі бойынша он жылдан астам табысты жұмыс істеп келе жатқан «Ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ)» болды.

ҰАТ-ның қатысу тиімділігі БҰҰ-ның халықаралық құқықтық актілерінде көрсетілген ең үздік халықаралық стандарттарды ескере отырып, нақты заңнамалық және практикалық шаралармен қамтамасыз етіледі (БҰҰ азаптауға қарсы конвенциясы, БҰҰ-ның тұтқындармен қарым-қатынасқа қатысты ең төменгі стандартты ережелері (Нельсон Мандела ережелері), БҰҰ-ның сотталған әйелдермен қарым-қатынасқа қатысты ережелері және құқық бұзушы әйелдер үшін бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалау шаралары (Бангкок ережелері), Пекин БҰҰ ережелері және т. б.), сондай-ақ Қазақстанның Ұлттық қылмыстық-атқару заңнамасының нормалары мен институттарына негізделеді.

Қазақстан Республикасының Президенті К-Ж. К. Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: ұлттың жаңа сапасын қалыптастыруға, азаптауға және қатыгездікке «нөлдік төзімділік» атмосферасын құруға қатысты жаңару және жаңғырту жолы атты Қазақстан халқына Жолдауында белгілеген міндеттері ҰАТ жұмыс істеуінің мәнін дәл көрсетеді.

ҰАТ шеңберінде Қазақстанда барлық жабық үлгідегі мекемелерде азаптауды жоюға бағытталған Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің үйлестіруші рөлі кезінде мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылының бірегей моделі құрылды.

ҰАТ мониторингіндегі объектілер саны алты есеге жуық өсті — 600-ден 3,5 мыңға дейін, ал келушілер саны 2 есеге өсті.

20 өңірлік топтың құрамында дәрігерлерді, құқық қорғаушыларды және мемлекеттік органдардан дербес жүзеге асырылатын әлеуметтік қызметкерлерді қоса алғанда, 105 тәуелсіз маман жұмыс істейді, бұл тексерулердің объективтілігі мен бейтараптығына кепілдік береді.

ҰАТ - ның негізгі мақсаттары мен міндеттері-азаптаудың және қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жазаның басқа түрлерінің алдын алу. Оның қызметіне мекемелерге тұрақты және жоспардан тыс бару, адам құқықтарының сақталуы туралы ақпарат жинау, уәкілетті органдар үшін есептер мен ұсынымдар дайындау кіреді.

2024 жылы мониторингпен 489 мандатты нысан қамтылды. Бұл ішкі істер органдарының ұйымдары – 249, ағарту – 108, халықты әлеуметтік қорғау – 79, денсаулық сақтау – 49, қорғаныс – 2 және ұлттық қауіпсіздік-2. Шығу нәтижелері бойынша мемлекеттік органдарға 3 254 ұсыным енгізілді.

Омбудсменнің өңірлік өкілдері әдістемелік және ұйымдастырушылық сипаттағы жан-жақты көмек көрсетеді. Айта кету керек, 2024 жылы ҰАТ қатысушыларының бастамасы бойынша мандатты мекемелерге 81 бірлесіп бару жүзеге асырылды. Уәкілдің өңірлік өкілдері 710 дербес сапар өткізді, мыңнан астам ұсынымдар енгізілді, 80% орындалды, 222 лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

ҰАТ жұмысының тиімділігін азаптауға түскен шағымдардың статистикасы да растайды. Соңғы 3 жылда біз шағымдардың 447-ден 111-ге дейін төмендегенін байқадық.

Азаптауға шағымдардың айтарлықтай төмендеуі осындай қылмыстар үшін сотталған лауазымды адамдар санының 17-ден 47-ге дейін бірнеше есе артуы кезінде байқалады.

Бұл алдын-алу шараларын қоса алғанда, кешенді шаралар өз әсерін тигізеді деп сенуге үлкен негіз береді.

ҰАТ қатысушыларының 2024 жылы профилактикалық сапарлары білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау жүйесінің барлық мекемелеріне, ІІМ, ҚР ҚМ және т.б. тән 12 жүйелік проблемалардың тұтас кешенін анықтауға және өзектендіруге мүмкіндік берді.

Бар проблемалар негізінен мекемелерді материалдық-техникалық қамтамасыз етудің кемшіліктеріне; материалдық-тұрмыстық, санитарлық-гигиеналық жағдайларға; алғашқы дәрігерге дейінгі және білікті медициналық көмекке уақтылы қол жеткізуді қамтамасыз етуге; денсаулық жағдайы бойынша мүмкіндіктері шектеулі адамдардың және халықтың осал топтарының басқа да өкілдерінің мұқтаждықтары мен қажеттіліктеріне байланысты проблемаларға; заң көмегінің құпиялылығын қамтамасыз етуге; заң көмегінің шағымдар мен өтініштер беру; адам құқықтарының халықаралық стандарттарының және Қазақстан Республикасының заңнамасының мазмұны туралы, ұлттық алдын алу тетігі туралы алдын ала бару объектілеріне айналған мекемелер персоналының хабардар болуы.

ҰАТ жұмысының қорытындылары азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға Факультативтік хаттаманың 23-бабын орындау үшін және адам құқықтары туралы халықаралық шарттарға сәйкес баяндамаларды ұсынудың келісілген нұсқаулықтарында баяндалған талаптарға сәйкес дайындалған шоғырландырылған баяндамада көрсетілген.

Шоғырландырылған баяндама Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ресми сайтында жарияланды:  https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman.

Адам құқықтарын қорғау және ілгерілету әлеуметтік қорғау деңгейін арттыруға, халықтың осал топтарының лайықты өмір сүру жағдайларын және құқықтарын сақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ Қазақстанда әлеуметтік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және ізгілікті жүйесін құруға бағытталған құқық қорғау институтының басты міндеттері болып қала береді.