Әділет министрлігі ұсынған жоба қаншалықты әділ?

Әділет министрлігі сайлау туралы заңға өзгерістер енгізіп, халықаралық ұйымдар қаржыландыратын қоғамдық бірлестіктердің Қазақстанда өтетін сайлауларға тәуелсіз байқаушы ретінде қатысуына тыйым салмақ. Министрліктің бұл бастамасын «еркін бақылауды шектейтін құжат» деп бағалаған қоғам белсенділері жобаға түбегейлі қарсы.  Ведомство өкілдерінің хабарлауынша, мұндай шешім шетелдіктердің еліміздегі дауыс беру процесіне ықпал етпеуі үшін қабылданған. Егер бұл өзгеріс билік тарапынан қолдау тапса, аккредиттеуден сайлаумен бұрыннан айналысып келетін үкіметтік емес ұйымдар ғана өтеді. Қазір аталған заң жобасы ашық нормативті-құқықтық актілер порталында қызу талқыланып жатыр. Оған 200-ден астам пікір-ұсыныс түскен. 8 шілдеде қоғамға ұсынылған «Сайлау туралы» конституциялық заңға өзгеріс енгізу жөніндегі заң жобасы бойынша мынадай «жаңа бастамалар» бар:

• Қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар аккредитация алу үшін банктегі және заңмен қорғалатын өзге де құпия ақпаратты ашуға келісім береді;
• Сайлауды бақылауға қатысу үшін аккредитациялау тәртібін Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) айқындайды.
• Қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық бірлестіктер, шетелдік мемлекеттік органдар, шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар тарапынан қаржы алуы аккредитация бермеуге негіз бола алады.

Сын астында қалған өзгерістер туралы жобаны ұсынушы тарап яғни Әділет министрлігі заңнама департаментінің ресми өкілі Бауыржан Тұрғанбаев: «Сайлау процесіне тек кәсіби байқаушылар ғана қатысуы керек. Олар тиісті заңнаманы жетік меңгеруі тиіс. Өйткені олар бүкіл науқанның ережеге сай өткізілуін қамтамасыз етуге міндетті. Шетелдіктер тарапынан бұл процесті қаржыландыруға немесе оған кедергі жасауға заңмен тыйым салынған. Саяси партиялардың құрамында да шетелдіктер немесе азаматтығы жоқтар кіргізілмейді», – дейді. Ал бақылаушыларды шектейтін заңға қарсылық білдірген оппозиция белсенділері билікті азаматтық қоғаммен ашық диалог орнатуға шақырып отыр. Соңғы жылдары Қазақстанда түрлі деңгейдегі сайлаулар кезінде өздерін «тәуелсіз бақылаушы» лдеп таныстыратын ұйымдар пайда болған. 2019 жылы маусымда өткен президент сайлауында «Аманат», 2021 жылы парламент сайлауы кезінде «Таза сайлау» деп аталатын бақылаушы ұйымдар белсене жұмыс істеген. Олар «сайлауда біршама заңсыздықтар болғанымен, жалпы заңға сай өтті» деп мәлімдеген. Бірақ бұған дейін Қазақстандағы президент және парламент сайлауларын халықаралық бақылаушылар, халықаралық ұйымдар «әділ өтті» деп мойындаған емес.