Иран-Израиль текетіресі: бізге де оны құр бақылап отырмаған жөн

Биыл «12 күндік соғыс» деген атаумен есте қалған Израиль мен Иран арасындағы қақтығыс салдарынан қос тараптың да әскери шығындары миллиардтаған долларды қамтыды. Ал бұл мәселеге Орталық Азия елдері де бейтарап қарай алмайды. Қазақстандық шығыстанушы Жанат Момынқұлов қиырдағы қырғиқабақтық бәрімізге сабақ болуға тиіс деген пікірде, деп хабарлайды JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігі.

Бұл ретте биыл 13 маусымға қараған түні әуелгі соққыны әуелете жасаған Израиль тарапының ол әрекетіне қатысты сылтауы дайын. Тегераннан «ядролық қару жасауға жақындап қалды» деп күдіктенген. Алайда ол айыптауды Иран тарапы мойындамақ емес. Израиль «Бегин доктринасына» сәйкес, ирандық ядролық бағдарламадан туындайтын экзистенциалдық қатерден қорғандық десе, Иран ол ядролық бағдарламасының бейбіт сипатын алға тартып, оны әрі қарай милитаризациялауға құқығымыз бар деп есептейді. Оны естіген АҚШ президенті ислам республикасының қарсы жауабын «Ядролық қаруды таратпау туралы шарттан шыққысы келді» деп қабылдады. Ресми дау-дамай осылай өрби бастағанда Иран Израильге қарата бірден жүздеген баллистикалық зымыран атып үлгерді.

Еске сала кетсек, Израиль ә дегенде-ақ Ирандағы мыңнан аса нысанға, әсіресе әскери инфрақұрылым мен ядролық нүктелерге соққы жасаған. Соның салдарынан жүздеген адам, оның ішінде 14 ядролық зерттеу маманы, 30-дан аса жоғары әскери басшылық өкілдері, генералдар қаза тапты. Соны кек тұтқан Иран билігі Израильдің қалалары мен әскери нысандарына қарай 500-ден аса баллистикалық зымыран және 1 мыңнан аса ұшқышсыз ұшу аппаратын ұшырды. Бұл жолы тұрғын үйлер, оқу орындары, «Сорока» ауруханасы, Вейцман институты және Хайфа қаласындағы мұнай өңдеу зауыты көп зиян шеккен. Сол қаңғыған зымырандар ішінен тек алтауы ғана Израильдің әскери нысандарына дөп тиген.

Осы орайда әліптің артын бағып отырған алпауыт АҚШ текетірес ушыға түскен 8-күні әдеттегідей Израиль жағына шыға келді. Нақты айтқанда, 22 маусымға қараған түні америкалық әскерилер ашық түрде Иранның ядролық бағдарламасының 3 басты нысаны – Натанз, Фордо және Исфаханды нысанаға алды. Дональд Трамп та онысын израильдік әріптестерінше «әлемдегі терроризмнің басты демеушісі туындатқан ядролық қатерді тоқтату» етіп көрсетті. Оған қыңа қоятын Иран жоқ, Израиль жаққа қарап тұрған оттұмсықтарын 23 маусымда Таяу Шығыстағы ең ірі америкалық әскери нысан – Қатардағы Әл-Удейд әуе базасына қарай бұрды. Алайда оны Трамп шыбын шаққан құрлы көрмепті.

«Иран біздің ядролық нысандарын жойғанымызға әлсіз жауап берді. Біз мұны күткенбіз әрі тиімді түрде тойтардық», – деп мырс етті сабазың.

Осы орайда қазақстандық шығыстанушы Жанат Момынқұлов Иранға қатысты АҚШ пен Израильдің көзқарасы бірдей емес екенін алға тартты. Оның айтуынша, қазір Израиль Иранның ядролық бағдарламасын түбегейлі тоқтатуға бейіл. Зымырандарын да түгел жойғысы келеді-міс.

«Оған қарағанда, АҚШ-тың стратегиясы сәл жұмсақтау. Трамп билігі Иранда бейбіт ядролық энергияның болуына қарсы емес, тек қатаң бақылауда болса жеткілікті деген ұстанымда», – дейді сарапшы.

Айтса айтқандай, Иран соңғы шабуылда америкалық базаларға АҚШ ұшақтары тастаған бомбалардың санына тең зымыран ғана атқан. Сондай-ақ Тегеран Қатар Үкіметіне сақтық шараларын жасауға алдын ала хабар берген. Кейбір саяси сарапшылар күткен ақымақтыққа бармаған Трамп, керісінше, сол әрекеті үшін Тегеранға ризашылық білдіріп, Иран ислам республикасының қақтығысты ушықтыруды емес, тепе-теңдікті сақтап отырғанын аңғара қойған. «Үйреніскен жау атыспаққа жақсы» дегендей, бұрыннан өрер оты бірге жанбайтын екі елдің қақтығысынан гөрі, әлемдік мұнай бағасына, америкалық БАҚ-тың өзіне қатысты сындарына және Дмитрий Медведевтің Иранға ядролық қару жеткізу туралы мәлімдемесіне баса мән беріп отырған Трампқа бұл «тепе-теңдікті сақтау» қағидасы «іздегенге – сұраған» бола қалды.

Иә, екі одақтас ел арасында осындай айырмашылықтың болып тұрғаны рас. Ал Иран ядролық бағдарламадан біржола бас тартпақ емес. Оны кейін өз мүддесіне дипломатиялық қысым құралы ретінде пайдалану мақсатында сақтауға тиіс.

«Иранның «Ормуз бұғазын жабамыз» деуі – нақты әрекеттен бұрын өз мүмкіндігін көрсету ниеті. Олар АҚШ-тың Парсы шығанағындағы маңызды стратегиялық нысандарына тікелей соққы жасамас еді. Бұл өз-өзіне зиян келтірумен тең. Мұндай қадам Израильге жаңа, үлкен соғыс бастауға мүмкіндік береді», – дейді Жанат Момынқұлов.

Жалпы, Иран уранды байыту ауқымын 2019 жылдан бастап ұлғайта түсті. Биыл ол бірнеше ядролық заряд жасауға жетерлік материал жинақтау деңгейіне жеткен. Сол дерек-дәйектерді желеу еткен 12 күндік соғыстың зардабы да аз емес. Мәселен, Израиль премьер-министрінің кеңсесі Иранның жасаған соққылары салдарынан 28 адам қаза тауып, 1 472 адам жараланғанын мәлемдеді. Ал Иран Денсаулық сақтау министрлігі өз тарапынан 627 адам қаза тауып, кемінде 4 870 адамның зардап шеккенін алға тартты. Бірақ бейресми дерек бойынша, бүгінде билік көрсеткен 627 емес, 1 190 адамның қаза тапқаны хабарланып отыр. Израильде де 1 472 емес, 3 мыңнан аса адам зардап шекті деген мәлімет тарады.

Екі тарап атысты тоқтату жөнінде 24 маусымда қол алысып, оны ортада тұрған Трамп «кескен» еді. Ол, тіпті, қызды-қыздымен «АҚШ соққыларының нәтижесінде Иранның ядролық бағдарламасы жойылды» деп салды. Ал Иран Сыртқы істер министрлігі ядролық нысандар жойылмағанмен, әжептәуір зақымдалғанын ішінара мойындап отыр. Сырткөз болса, елдің ядролық бағдарламасы бірнеше айдан бірнеше жылға дейін кері кетті деп бағалаған. Тіпті, бұл соғыс Иранның аймақтағы одақтас исламистік топтарға ықпалын әлсіретіп, өз ішіндегі репрессиялардың күшеюіне әкеп соққаны айтылып жатыр. Енді осы жағдайға Орталық Азия да бейтарап қарап отыра алмайды. Себебі...

«Біздің елдер үшін бұл – сырттан жай бақылап отыратын оқиға емес, аймақтағы қауіпсіздікті қайта ой елегінен өткізу керек екенін көрсететін белгі. Себебі әлем көпполюсті бола бастады. Бірақ оған қоса әртүрлі сыртқы қауіп те артып келе жатыр», – дейді қазақстандық саясаттанушы.

Сақтықта қорлық жоқ...

Еркеғали БОЛАТҰЛЫ