Қасиетті Құрбан айт

Құрбан айт – айтулы мереке. Осы айтулы мерекенің қарсаңында Қосшы қалалық "Бөгенбай батыр" мешітінің имамы  Керумбаев Төлеген Арғынбайұлымен сұхбаттасып көрдік. – Құрбан айт қандай мереке? – Күллі мұсылман қауымы үшін қастерлі екі мейрамның ұлығы - Құрбан айт! Құрбан айт – рухани тазалықты, ізгілікті, адалдық пен терең сенімді ұлықтайтын, жақындарына қайырымдылық пен қамқорлық танытуға шақыратын мереке. Мерекенің ұлықтығы – үш күн айтта адам баласы өз Жаратушысына барынша жақындауға мүмкіндік алады. Өйткені, «құрбан» сөзі де араб тілінен аударғанда, «жақын болу», «жақындау» мағынасын білдіреді. Ендеше, осынау мерекені - құрбандық шалумен бірге, Алланың рақым-мейіріміне қол жеткізудің бір жолы деп түсінген абзал. Биылғы Құрбан айт - маусымның 28-іне дөп келіп, бұл күн елімізде мерекелік демалыс ретінде белгіленген. Өзін мұсылман санайтын жандар үшін маңызы зор мереке саналатын Құрбан айтты дұрыс атап өтудің жөн-жосығына да тоқтала кетсек. Жалпы ислам дініндегі мейрамдардың барлығы мұсылман қауымын ғана емес, сонымен бірге адамзаттың дүйім жұртын татулық пен бірлікке, сыйластық пен ауызбірлікке, кешірімге шақыратыны белгілі. Олай болса, Құрбан айт мерекесі де адамдардың бірі-біріне ізгі ниеттер тілеп, бір-бірінің көңіл күйін көтеріп, ренжітіп алған кездері болса кешірім жасасатын күн. Қасиетті Құран Кәрім және Ислам тарихы бойынша бұл мереке мен оның шежіресі сонау адамзаттың атасы Адам (ғ.с.) ата және дәстүрлі діндердің түп атасы Ибраһим (ғ.с.) мен оның ұлы Исмайыл (ғ.с.) пайғамбарлармен тығыз байланысты. Жоғарыда айтқанымыздай, араб тілінде «жақындау», яғни жасаған сауап істер арқылы жүректі тазартып, Аллаға жақындай түсу деген мағынаны білдірсе, шариғаттағы мағынасы - «шарттарымен санаса отырып, құлшылық ниетімен мал бауыздау» дегенге саяды. Бұдан бөлек, хадистерде жылдың ең қадірлі күні Құрбан айттың алғашқы күні екендігі айтылған. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бұл жайында: «Адам баласы Құрбан айт күні қан шығарудан (құрбандық шалу) басқа абзал амал арқылы Алла Тағалаға жақын болған емес. Құрбандық ретінде шалған малы қиямет күні мүйіздері, тұяқтары және жүндерімен келеді. Ағызылған қан жерге тамбай тұрып Алла Тағаланың құзырында ерекше жоғары дәрежеге жетеді. Сондықтан да шын жүректен әрі ризашылықпен құрбандарыңды шалыңдар», - деген екен. Құрбан айт мерекесін игі мұсылман Айт намазымен қарсы алады. Бұл үшін айттың алғашқы күні ерте тұрып, ғұсыл құйынғаннан (денені толықтай жуу) кейін, әдемі таза киімдерін киіп, үстіне хош иіс сеуіп, мешітке айт намазына барады. Айт намазы оқылғаннан кейін Алла разылығы үшін мал шалынып, көрші-қолаң, туыс-туғанды қыдырыстап, «Айт құтты болсын!» айтысады. Айт күндері мейлінше көтеріңкі көңіл күйде, кешірімді болуға тырысу керек. Ренжіскен кісілер қайта табысып, айт күндері татуласқан жөн. Ауырып жатқан кісілердің көңілін сұрап, арнайы бас сұғу, жетім-жесір, мұң-мұқтаждарға қол ұшын беріп, оларға да айттың қуанышын сездіру өте сауапты істерге жатады. Бұған қоса, әке-шешесіне, отбасындағы жандарға, көрші-қолаң, жора-жолдастарына мүмкіндігінше кішігірім болса да сәлем-сауқат, сый-сияпат жасап, айт мейрамын ерекше өткізуге де болады. – Құрбандық қалай шалынады? – Құрбандық деп Құрбан айт күндерінде ғибадат ниетімен шалынатын малды айтады. Құрбан айт күндері (айттың үш күні) шалынатын мал «ұдһия» деп аталады. Құрбандық шалу тек мал бауыздаумен ғана шектелмейді. Онда адамның ішкі ниеті, шын пейілі, дінге бекемдігі, тақуалығы, басқаларға жанашырлығы таразыға түседі. Сондай-ақ пенденің пендешілігі мен мәрттігі, сараңдығы мен жомарттығы да сыналады. – Құрбандық шалынатын малдың ерекшеліктері? – Біршама ерекшеліктері бар:

1. Құрбандыққа қой, ешкі, сиыр, түйе секілді малдар (еркек-ұрғашысы бірдей) жарамды. Ал үйрек, қаз, тауық, түйетауық, елік секілді және тағы басқа да аң-құстар құрбандыққа жарамсыз.
2. Құрбандыққа жарайтын қой мен ешкі ең кемі бір жасар болуы қажет. Дегенмен, алты айлық қозы бір жасар қой секілді ірі, қоңды болса ол құрбандыққа жарамды. Ал ешкі міндетті түрде бір жасқа, сиыр екі жасқа, түйе бес жасқа толған болуы қажет.
3. Құрбандық малдың дені сау, етті және дене мүшелері түгел болуы керек.
4. Малдың бойында малды құрбандыққа жарамсыз ететін кемшіліктер болмауы тиіс. Атап айтқанда, екі немесе бір көзінің соқыр болуы, бауыздалатын жерге өздігінен жүріп бара алмайтындай әлсіз, көтерем болуы, екі құлағының не бір құлағының басым бөлігі болмауы, тістері түгелдей немесе бір бөлігі түсіп қалған болса, қос мүйізі немесе бір мүйізі түбінен түсіп қалған болса, сондай-ақ желін ұшының түсіп қалуы, жетекке көнбейтін, үйірге қосуға жарамайтындай асау немесе ауру екендігі анық белгілі болса.

Ескере кететін тағы бір жайт, қой немесе ешкі секілді ұсақ малды тек бір адам ғана, ал түйе немесе сиыр секілді ірі-қара малдарды бір кісіден жеті адамға дейін бірігіп соя алады. Және біріккен кісілердің барлығының ниеті құрбандық құлшылығын өтеу мақсатында болуы керек. Егер де осы адамдардың ішінен біреуі құрбандыққа тек етін алу ниетімен қосылса, барлығының да құрбандығы қабыл болмайды. Сонымен қатар, құрбандық малды кез-келген адамның дүниеден озған туысының немесе қадір тұтқан кісілердің, құрбандық жасауға жағдайы жоқ адамдардың сауабына бағыштау рұқсат етіледі. – Құрбандық кімге уәжіп? – Шариғат бойынша нисап мөлшеріндегі, яғни 85 грамм алтынға тең ақшасы бар, бас бостандықтағы, ақыл-есі бүтін, жолсапарда емес мұсылманға құрбан шалу уәжіп етілген. Айта кетерлік және бір жайт, құрбандық шалу ғибадаты Жаратушы талап еткен, белгіленген мезгілде және белгіленген орындарда жасалуы шарт. Ал құрбан шалудың уақыты құрбан айттың бірінші күні айт намазынан кейін басталып, айттың үшінші күні ақшам уақытына дейін жалғасады. Құрбан айтқа арнап сатып алынған мал айт күндері бауыздалмаса, малдың өзін садақа ретінде атау қажет. Үзір себептерге байланысты Құрбан айт намазына бара алмай қалған адам, намаз оқып болатындай уақыт өткеннен кейін құрбан шала беруіне болады. Құрбандық шалушы бай болсын, кедей болсын өзінің құрбандығының етін жеуіне болады. Малдың етін үш бөлікке бөліп тарату мұстахап (жақсы амал) саналады. Бір бөлігі - туған-туыстарына және бай болса да көршілеріне таратылады. Екінші бөлігі - кедей және мұқтаж адамдарға, үшінші бөлігі - өзінің отбасына, бала-шағасына тиесілі. Халық арасында қан шықса болды деген теріс ұғым қалыптасқан. Шариғат бойынша құрбандыққа шалынған малдың етін, терісін, сирақ-басы мен сүтін сату не болмаса оларды құрбандық жасалған жерде лақтырып кету мәкрүһ саналады. Барынша ысырап жасамауға тырысып, құрбандықтың ішек-қарнына дейін пайдаға жаратуға тырысу керек. Түйіндей айтсақ, Құрбан айт - әлемнің барша мұсылмандарының шынайы ой-ниетімен Жаратқанға алғысын білдіру арқылы, өз ниеттері мен міндеттерінің орындалуын айқындайды. Ендеше, Құрбан айт құтты болып, шалынған құрбандықтарымыз қабыл болсын, ағайын! – Құрбан шалу кімге уәжіп? – Ханафи мәзһабы бойынша төмендегі талаптарға сай әр адамға құрбандық шалуы уәжіп: Мұсылман  болуы керек Тұрғылықты (жолаушы болмау) Ақыл-есі дұрыс Балиғатқа толған Бақуатты. (Негізгі қажеттілігінен тыс – 85 грамм алтынға тең келер ақша немесе осы құнға тең келетін артық мүлікке ие болу). – Құрбандыққа атаған малым жоғалды, не істеймін? – Арнайы құрбан үшін атаған малы өліп қалса немесе жоғалып кетсе, мал иесінің жағдайына қараймыз: мал иесінің жағдайы төмен болса, әлгінің орнына басқасын шалуына міндетті емес. Ал, бақуатты болса орнына басқа мал шалуы шарт. – Қарызға ақша алып, құрбандық шалуға  бола ма? – Шариғатта тұрмысы төмен кісілерге құрбандық шалу міндеттелмейді. Қарызданып-қауғаланып болса да, құрбандық шалсын деген үкім жоқ. Дегенмен, сауап үшін қарызға ақша алып оған құрбандық шалатын болсаңыз, оның еш ағаттығы болмайды. – Шек беру дұрыс па? – Еліміздің кейбір аймақтарында қайтыс болған жақындарына арнап Ораза айты мен Құрбан айттан бұрын мал сойып, туған-туыс немесе ауыл қарияларын асқа шақырады. Бұны бізде «шек беру» дейді. Шекте қайтыс болған кісілердің аты аталып, әруақтарына құран бағышталады. –  Өлген кісіге сауап болсын деген мақсатпен мархұмның атынан мал сойып, құрбан шалу шариғатта да бар. Хадис кітаптарында Әзірет Әлидің Пайғамбар атынан да бөлек бір қошқарды құрбанға шалғаны айтылады. Сондықтан шек беріп, сауабын өлген кісіге бағыштау шариғи бұйрық болмағанымен, шариғатқа қайшы емес.  Дегенмен, қазіргі кезде құрбан айттан бір күн бұрын шек беріп, айт күні құрбан шалмайтындар бар. Ал, шариғи тұрғыдан қарағанда, бақуатты мұсылман адамға құрбан айт күндері мал сойып, құрбан шалуы міндет. Үкімі – уәжіп. Енді, сойылған мал «уәжіп құрбандық» болып есептелуі үшін Құрбан айт намазынан кейін үш күн ішінде (құрбан айт басталған уақыт пен айттың үшінші күнгі ақшам намазы аралығында) шалынуы керек. Одан бір күн бұрын шалынған мал – құрбан айтта шалынуы тиіс құрбандыққа емес, нәпіл құрбандыққа есептеледі. Имам Бұхари риуаят еткен хадисте: «Кімде-кім айт намазынан бұрын құрбан шалған болса, құрбанын қайта шалсын!», – делінген.  Осыған орай, арапа күні шек беру мақсатында мал сойған кісі тұрмысы төмен болса, Құрбан айт келгенде қайта құрбан шалуының қажеті жоқ. Ал, бақуатты кісі болса айт күнінде қайта «уәжіп құрбан» шалуы тиіс, оның арапа күні шек беру мақсатында сойған малы нәпіл құрбаны санатына кіреді. Осы тұрғыда «мархұмға шек берген дұрыс па, әлде құрбан шалған дұрыс па?» деген сауал келіп жатады. Бұған қатысты, Пайғамбарымыздың әрекетін айтқым келеді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Құрбан айт күні айт намазынан кейін екі қошқар соятын. Бірін – иман келтірген мүмін-мұсылмандардың өлі-тірісінің атынан шалса, екіншісін – өзі және отбасының атынан шалатын болған. Біріншісін шаларда: «Аллаһым, мына құрбандық – сенің бірлігіңе және менің пайғамбарлығыма күәлік еткен барлық үмбетімнің атынан» - дейтін де, екіншісін шаларда: «Аллаһым, мына құрбандық – Мұхамметтің атынан және Мұхамметтің отбасының атынан» - деп, айтатын. Одан соң, ол екі құрбандықтың етінен міскіндерді тамақтандырып, сол еттен өзі де отбасымен бірге жейтін. Осыған орай, шек беруді мархұмның атынан құрбан шалу деп түсінсек, ол әрекетті Құрбан айт күні айт намазынан кейін де жасауға болады. Айт намазы оқылып бола салысымен, Алла ризалығы үшін мархұмның атынан «Бисмиллаһи, Аллаһу әкбар» деп бауыздап, одан кейін жергілікті әдетке сай көрші-қолаңға тамақ беріп, осылайша «шек беру» дәстүрін Құрбан айт күні атқарса да қате емес. – Құлағына ен салынған мал құрбандыққа жарамды ма? – Малды құрбандыққа жарамды деуіміз үшін кейбір кемшіліктен ада болуы шарт. Сол кемшіліктерге - малдың құлағы мен құйрығының кесілгендігі жатады. Өйткені, Әзірет Әлидің: «Пайғамбарымыз (с.а.у) бізге құрбандық малының екі көзі мен екі құлағы сау болуына мұқият қарауымызды бұйырды», – дегендігі риуаят етіледі. Сондықтан, құлағы мен құйрығының жартысынан астамы кесілген болса,  ол мал құрбандыққа жарамсыз, ал  жартысынан аз кесілген болса, құрбандық ретінде шалуға рұқсат. Ендеше, ен салынған малдың құлағының жартысынан көбі аман болса, ол мал құрбандыққа жарамды. – Құрбанымды өзге біреуге шалдыруға бола ма? – Құрбандық шалуы уәжіп кісі басқа бір адамды тікелей болмаса, телефон  немесе хат  жолдау арқылы өзінің орнына өкіл ретінде құрбан шалуы үшін тағайындай алады.  Сондықтан туыстарыңыздың  біріне айтып, құрбан малын бауыздата аласыз. Және ол құрбандықты сіз шалған болып есептелесіз. Пайғамбарымыздың да қасапшыларға құрбан шалдырғандығы хадистерде айтылған. – Құрбанға шалынған малдың терісін сатуға бола ма? – Құрбанға шалынған малдың терісін садақа етіп берген абзал. Өңдеп үй қажеттілігіне де қолданса болады. Айша анамыз құрбанға шалынған малдың терісінен мүтара жасап қолданатыны деректерде келген. Бірақ, оны (құрбан терісін) ақшаға сату – мәкрүһ. Өйткені Пайғамбарымыз (с.а.у): «Кім құрбанынын терісін сатса, шалған құрбаны жоққа есеп», – деп теріні сатпауды баса айтқан. Дегенмен, түскен ақшаны садақа ету мақсатында теріні сатуына болады. Сондай-ақ, қасапшыға да қасапшылығының ақысы ретінде теріні беру мәкруһ. – Әңгімелескеніңізге рақмет!