Бүгінгі шындық Оруэллдің 1984 романымен қаншалықты үйлеседі?

Оруэллдің тоталитаризм қорқынышын бейнелеген антиутопиясы бұрынғыдай жан түршіктіреді. Оның ең алдымен селт еткізетіні – сол суреттелген жайттардың таныстығы, олардың бізге бейтаныс еместігі.

Қос стандарттар, жаңатіл, ой полициясы, азап шектіріп, үмітті үзетін және басқаша ойлайтындарды жоятын Махаббат министрлігі, соғыстарды тұтандыратын Бейбітшілік министрлігі, бұқараны еліктіру үшін порнографиялық әдебиет өндіретін робот-жазушылар – мұның бәрі Оруэллдің көрегендігін дәлелдейді.

Ол бізге тоталитарлық режимдердің қалай жұмыс істейтінін көрсетті, көзімізді ашты.

Алайда, бүгінгі күні «1984» мүлде басқа әсер қалдырады – ол алаңдаушылық пен үрей туғызып, бізді ойлануға мәжбүрлейді: біз, біздің мемлекеттер мен жалпы әлем Оруэлл сипаттаған тозақ жолымен қаншалықты алысқа кетті?

Роман көрегендікпен жазылған ба? Мүмкін. Ал санамызды сілкіндіріп, алаңдатып, өз шындығын мойындатып, ойға батыратын шығарма ма? Әлбетте, иә.

1949 жылы 8 маусымда жарық көрген бұл кітап соғыстан қажыған, аштық пен күйзелісті бастан кешірген адамдардың арасында жазылды. Десе де, оның өзектілігі бүгінде бұрынғыдан да арта түскендей.

«1984» бізге маңызды білім береді.

Романның алғашқы жолдары – «Салқын, ашық сәуір күні еді, сағат он үшті соқты» – бір қарағанда бейтарап көрінгенімен, шын мәнінде ол заманауи тиранияның қатал бейнесін ашады.

Басты кейіпкер Уинстон Смит – Шындық министрлігінде жұмыс істейді. Оның міндеті – құжаттарды қайта өңдеу, яғни тарихты үнемі жаңартып, оны қазіргі саяси жағдайға сәйкестендіру.

Ал оның әр қадамын, әр ойы мен ісін бақылап тұрған – бәрін көретін, бәрін білетін КӨКЕ.

1984 жылы теледидар экрандары адамдардың үйлеріндегі барлық әрекетті бақылайтын құралға айналды, ал бүгінде бұл рөлді барлық жерде кездесетін әлеуметтік желілер атқарып отыр.

1984 жылы азаматтарды теледидар экрандары аңдыса, әр адам бір-бірін бақылауға мәжбүр болды.

Ал бүгінде әлеуметтік медиа біздің әрбір әрекетімізді, сатып алуымызды, пікірімізді қадағалап отырады. Олар өміріміздің ажырамас бөлігіне айналып, тіпті біздің қалауымызды алдын ала болжайды.

Тұтынушы таңдауы мұқият бақылауға алынады, осылайша адам нарықта саудаланатын тауарға айналады. Пайдаланушының талғамы саяси науқандардың құралына айналып, демократия қағидаттарын бұрмалауға ықпал етеді.

Оруэлл тоталитарлық режимдерге әрдайым жау керек екенін жақсы түсінді. «1984» романында ол пропаганданың көмегімен бұқара санасына қажетті идеяларды сіңірудің қаншалықты оңай екенін көрсетеді.

Алайда, «Екі минуттық өшпенділік» эпизодында (барлық азаматтар үшін міндетті түрде көрсетілетін мемлекеттік жаулар туралы фильм) Оруэлл заманауи интернет-агрессияның табиғатын да дәл сипаттап кеткендей.

Фильмді көпшілікпен бірге тамашалауға мәжбүр болған Уинстон Смит: «Екі минуттық өшпенділіктің ең қорқыныштысы – оған қатыса отырып, немқұрайлы қала алмайсың... Қорқыныш пен кек алудың жиіркенішті экстазы, біреуді өлтіруге, азаптауға, балғамен бас сүйегін күл-талқан етуге деген құштарлық электр тоғы секілді бүкіл залды шарлап, адамдарды еріксіз шыңғырып, бет-әлпеттерін құбыжықша бұзуға мәжбүрледі».

Бұл сипаттама бүгінде әлеуметтік желілердегі жаппай жеккөрушілік толқындары мен онлайн-агрессияны еске түсірмей ме?

КӨКЕ – бір мезгілде әрі абсурдты, әрі қорқынышты бейне.

Бүгінде саяси, діни және коммерциялық ұйымдар дәл солай желі қолданушыларының сезімдерін манипуляциялайды. Оруэллдің таңғаларлық көрегендігі – осындай әрекеттердің бізді ортақ өшпенділікке біріктіруге қалай мәжбүрлейтінін дәл сипаттауында.

Оруэллдің символизмге толы диктаторы бір мезетте абсурд әрі үрей тудырады.

Оның қиялы ХХ ғасырдағы түрлі «-измдердің» – идеологиялық алыптардың қақтығысынан туындады. Ол Испаниядағы азаматтық соғыс кезінде фашизмге қарсы күресті (пацифизмді өзгелердің есебінен төленетін артықшылық деп санаған).

Испанияда сталиндік режим қудалаған антисталиндік бригаданың құрамында соғысқан Оруэлл коммунизмнің жалған уәделерін түсінді. Ол идеяға көзсіз сенгендердің өзін-өзі алдауына тікелей куә болды.

Бүгінгі күні жаңа «-измдер» дәуірі келді. Бірақ ұлттық популизм де қауіпті сезімдерді – өкпе мен ашуды қоздыру арқылы әрекет етеді.

Қазіргі әлемге қай тараптан қарасаңыз да, билікте «мықты» адамдарды көресіз. Олардың саясаты бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленбейді: оппозицияны басып-жаншу, өзгеше ойлайтындарды фанаттық деңгейде қудалау және өздерін шексіз мадақтау.

КӨКЕ (Үлкен Аға) енді қиялдағы кейіпкер емес – ол қазіргі әлемнің тірек тұлғасына айналды.

Шындықты өшіру: "2 + 2 = 5"

Алайда, Оруэллдің антиутопиялық әлеміндегі ең сұмдық нәрсе – тілдің жүйелі түрде бұрмалануы мен мағынасынан айырылуы. Тоталитарлық режим сөздерді, онымен бірге идеялар мен сезімдерді жойып, ойлау қабілетін тұншықтыруға ұмтылады.

Нағыз тиранияның басты жауы – шынайылық. Ал тирандар шындықтың өзін жоққа шығаруға, оны елес пен өтірікпен алмастыруға барын салады.

«1984» романындағы Екі минуттық өшпенділік – бүгінгі әлеуметтік желілердегі жеккөрушілік толқындарының дәлме-дәл көрегендікпен сипатталған бейнесі. Қоғамды белгілі бір бағытқа бұру үшін эмоцияларды әдейі өршіту, жау образын жасау, көпшілікті ашу мен агрессияға итермелеу – Оруэлл көрсеткен механизмдер қазіргі цифрлық кеңістікте айқын көрініс табуда.

Уинстон Смиттің алғашқы батыл қарсылығы – өзін бақылап тұрған камералардың көзінен жасырынуға тырысып, күнделік жүргізу әрекеті болды. Ол осылайша өз "Менін" түсінуге, ішкі әлемін сипаттауға талпынды.

Оның бұл әрекеті үшін өлім жазасына кесілетіні белгілі еді. Ақыры азаптаулардан сынған ол «екі екіге – бес» дегенге көнуге мәжбүр болды.

Смит шындықты түсінді: билік шын мәнінде адамның санасына еніп, оның ішкі әлемін жоюға қауқарлы. «Олар менің жүрегімдегі бір нәрсені өлтірді, өртеді, тұншықтырды», – дейді ол.

Оруэлл сипаттаған террордың басты мақсаты – жеке тұлғаны жою, адамның шындықты қабылдау қабілетін бұзу.

Әлемнің барлық тоталитарлық режимдері «1984» романын тыйым салынған кітаптар қатарына қосқан, бірақ оны бәрібір құпия түрде оқып, пираттық көшірмелерін таратады.

Ал демократиялық елдерде романның сатылымы жыл сайын артып келеді. Үндістан, Ұлыбритания, Қытай, Польша – бұл елдерде «1984» әлі күнге дейін оқырмандардың сүйікті шығармаларының бірі.

Америка Құрама Штаттарында романға деген сұраныс Трамп әкімшілігінің әрекеттеріне жауап ретінде күрт өскен.

Оруэллдің шығармаларын оның тұлғасынан бөліп қарау мүмкін емес. Оны бүгінде әулие санайтындар көбейіп келеді, бірақ оның өзіне қойылған ескерткіштерді көрсе, қалай күлетінін елестету қиын емес.

Оның феминисттерге (бірақ әйелдерге емес), вегетариандарға және кейбір әлеуметтік топтарға қатысты көзқарастары бүгінгі сын-талаптардан өте алмауы мүмкін. Бірақ ол өз сенімдерімен өмір сүрген адам еді.

Ол саналы түрде кедейлікті таңдады, өзі дұрыс деп санаған құндылықтар үшін күресті, өзге жазушыларға әрдайым жомарттық танытты. Және де ол әлемді өз қалауынша емес, шынайы болмысымен көруге тырысты.

Оруэлл ешқашан көнбіс болған жоқ, және ол өзінің ең осал жақтарын да қалтарыссыз ашып көрсетті. Оның тұтастығы мен әділдікті іздеудегі қайсарлығы теңдессіз.

Оруэллдің идеялары біздің езгі мен қысымды түсінуімізге әсер етіп қана қойған жоқ, олар әлемімізді түбегейлі өзгертті.

«1984» – қиын кезеңдерде өмір сүрудің нұсқаулығы.

Білім – күш, бірақ бұл күш біз үшін үлкен сынақ.