«Тар жол, тайғақ кешуді» түпнұсқадан оқиық

Сәкенді бүге-шүгесіне дейін қалдырмай зерттегенін сәкентануға қосылған ғылыми еңбектерінен-ақ бағалауға болады. Бірақ біздің бүгінгі айтқымыз келіп отырған дүние – Сәкеннің «Тар жол, тайғақ кешу» романы хақында.

Cәкеннің «тар жол, тайғақ кеш­кен» жылдары туралы аз жазылған жоқ. Тіпті, «Тар жол, тай­ғақ кешуі» туралы Тұрсынбек Кә­кішұлы мен Күләш Ахметова ро­манның тағдыры туралы арнайы зерт­теу еңбектерінде жазып, әр жыл­ғы шығарылымы мен ондағы өзгешеліктер туралы оң пікірлерін айтқанын білеміз. 

Ғалым Күләш Ахметова біз ро­ман туралы сауал қойғанымызда: «Кітап алғаш рет араб қарпімен 1927 жылы Қызылордада Ахмет Бай­тұрсынұлының шифрымен жа­рыққа шыққан. Онда Сәкен Алаш азаматтарының барлығын дос­тары ретінде суреттерін береді. Өзі Ахмет Байтұрсынұлының қа­сында отырған. Бірінші шыққан ба­сылым мен соңғы 1936 жылы шық­қан басылымдардың арасын­да жер мен көктей айырмашылық бар. Көркем шығармадағы тарихи шындық деген тақырыпта 1995 жы­лы кандидаттық диссертация қорғадым. Айтайын дегенім, «Тар жол, тайғақ кешуде» айтылатын Алаш азаматына қатысты тарихи фак­тілердің барлығын Сәкен «Қа­зақ» газеті мен «Сарыарқадан» алып отырған. Әрқайсысының уа­қы­тын, газеттің қай санынан алын­ғанын көрсетеді. Қазіргі «Тар жол, тайғақ кешуді» ең бірінші Ста­линге домалақ арыз есебінде жаз­ды дегеннің бәрі қиял. Мені өкін­діретіні – осындай өтірік, қате пі­кірлердің зерттеуші, ғалымдар­дың аузынан шығатыны» деген еді.

Сәкеннің ең алғашқы 1927 жы­лы шыққан романы Астана қа­ла­сын­дағы Сәкен Сейфуллин му­зейін­де сақтаулы тұр. Алғашқы нұс­қа да, кейінгі «өзгеріске» түс­кен жинақты да музейден көруге бо­ла­ды. 1927 жылғы кітап араб қар­­пімен басылған. Кейінгісі – ла­тын әрпінде. 

Бұл роман ХХ ғасыр басындағы қа­зақ интеллигенциясы туралы жа­зылған энциклопедия десек те бо­лады. Бұл роман алғашқы нұс­қа­сынан кейін бірнеше рет басыл­ды. Яғни, кейінгі басылымдары­ның көбі 1936 жылғы нұсқаны қай­­­­­­талағанын айтады ғалымдар. 1960, 1977 және 1988 жылғы нұс­қа­ларын оқыған адам алғашқы 1927 жылғы нұсқадағы айырманың жер мен көктей екенін сезер еді. Ол неге толықтырылды болмаса, не­­ге өзгеріске ұшырады деген са­уал­­ға соңыра қайта соғармыз. Ро­ман­ның бұрмалануының бір­не­ше се­бептерін алаштанушы Елдос Тоқ­тарбай да жазады. Ол: «Әуелгі сөз – аз-маз роман хақында бол­сын. Бұл роман – сол кездегі қо­ғам­­­­дық –саяси өмірдің көркем ше­­жіресі іспеттес тарихи тұрғыдан баян­далған мемуарлық шығарма. «Тар жол, тайғақ кешудің» алғаш­қы бөлімдері 1922 жылдан бастап «Қы­зыл Қазақстан» журналында жа­рық көрген. Романның негізгі сю­жеті – сол уақыттағы қазақ да­ла­сында болған ірі саяси оқиғалар. Мысалы, Г.Львов пен А.Керенский басқарған Уақытша Үкімет, Алаш қайраткерлері құрған «Алашорда» ұлттық автономиясы, әртүрлі ба­ғыт­тағы ұйымдардың құрылуы сияқ­­ты ірі тарихи оқиғалардың ба­сы-қасында болған Сәкен Сей­фул­лин өзінің көргенін, білгенін та­рихқа қалдыру үшін, Ұлы Қазан төңкерісінен бастап қағазға тү­сі­ріп, оны көлемді романға арқау ет­ті. Роман сол мезетте-ақ, өз ал­ды­на жеке кітап болып баспадан шы­ғып, оқырманымен қауышты. Ол уақытта барлық Алаш қай­рат­кер­лерінің көзі тірі еді. Тек Нәзір Тө­­ре­құлов қана осы романдағы оқи­ғаларға шүйлігіп, сынап-мінеп шу шығарған болатын. Роман же­лі­сінде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Бай­тұрсынұлы, Міржақып Дула­т­ұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы, Айдархан Тұрлыбайұлы, Мұстафа Шоқай бастаған алаш азаматтары ха­қында автор өзінің ойын ашық айт­қан еді. Осы аталған тізімде­гі­лер­дің бірде бірі Сәкенге тірісінде «романыңдағы жазғандарың қате» деп тас атпаған», – дейді.

Алаштанушының айтуынша, қы­зыл қырғын басталған 1936-37 жыл­дары романды кінәлайтын­дар­дың қатары артқан секілді. Өйткені НКВД Алаш қайрат­кер­ле­рін де, Сәкенді де аман қал­дыр­ма­ды. Ал роман «Алашорданың» ұл­ттық-территориялық автоно­мия­сының құрылуы және оның ба­ғыт-бағдары жайында жазылған тұң­ғыш тарих дерек боп саналаты­ны сондықтан. 

«Алашорда ісін қарастырар бол­сақ, бірінші болып Сәкеннің осы романын қолға аламыз. Се­бе­бі: Т.Кәкішұлының тәмсіліне са­лып айтсақ, роман – ХХ ғасырдың эн­циклопедиялық анықтамасы. Бүгінгі күні біз біле бермейтін көп­те­ген Алаш қайраткерлерімен идея­лас, ниеттес болған азамат­тар­дың есімі мен бостандық жо­лын­дағы атқарған қызметін осы ро­маннан кездестіруге болады. Әлі де болса Алаш қозғалысындағы бел­гісіз оқиғалар мен қозғалысқа бел­сене атсалысқан азаматтар жайын­да тың мәліметті осы роман ая­сы­нан іздеуге болады», – дейді Елдос Тоқтарбай.

Бұған дейін романның әрбір нұсқасын түпнұсқамен са­лыс­тырып, әлі күнге дейін тексто­ло­­­гиялық тұрғыдан толық талдау жа­салмағанын, осы олқылықтың орнын толтыру қажет екенін ай­тып, ғалымдар мәселе көтерген еді. Түпнұсқа музейде сақтал­ған­дық­тан оны кириллицаға неге ау­дар­мағаны бізге жұмбақ. Бірақ ро­манға ғалымдар текстологиялық тал­дау жасалынып жатқаны тура­лы бұған дейін жазылған. Ал нақты шығарманың өзі қайта аударылып басылмаған секілді. Осы себепті де Сәкен мұрасын жинақтап, ел-жұ­рт­­қа танытып отырған Астанадағы Сә­кен Сейфуллин музейіне ар­найы бардық. Әрі музейдің дирек­то­ры, тарих ғылымдарының док­то­­ры, сәкентанушы Марат Әб­­се­­­ме­­товке де «Тар жол, тайғақ ке­шу» туралы бір­неше сауал қой­дық. 

– Сәкеннің ең керемет еңбегі 1927 жылы араб қарпімен шыққан, араб қарпімен өзі жазған – «Тар жол, тайғақ кешу». Бұл кітаптың та­­ғы бір ерекшелігі – «Қазақ» га­зеті, «Сарыарқа» журналдарында үзін­­ді қылып жариялаған. Мәсе­лен, Әлихан Бөкейханның Се­мей­ге келуін толығымен береді. Ал «Тар жол, тайғақ кешудің» 1936 жы­­лы шыққан кітабында оның бә­­рін қиып тастаған. Оның редак­тор­лары Сәбит Мұқановтар бол­ды, алып тастаған – солар. Сол кез­де Сәкеннің өзі тірі, бірақ кіта­бын өзгелер шығарады. Өзі тірі жүр­­ген адамның кітабына құрас­тыру­­шы, жауапты Сәбит Мұқанов бо­ла­ды. Өзін жолатпаған. Сәкен­нің 1927 жылы шыққан кітабы – клас­сика.

Олай дейтініміз – мен «Сә­кен Сей­­фуллин – Совнар­ком төра­ға­сы» деген кітап жаздым. Сол кітап­қа біраз құжаттарды кір­гіздім. 

Оған 1937 жылы тағылған айып­­тың бірі: «Ахмет Байтұр­сынұлы­­ның шә­­кіртісің, «Тар жол, тай­ғақ кешу­ді» соның тапсыр­ма­сымен орын­да­­ған шығарсың» де­ген сұрақ қойы­лады. Себебі біз Алашорда жоқ десек, ондай партия жоқ, түк те болған жоқ, қазақ өзі жа­байы ха­лық болды. Сөйтсек, ара­сында оқы­ғандары болған екен. Сол оқы­ғандарын «Тар жол, тай­ғақ ке­шуде» көрсетті. Алашор­даны көр­сетті, сол партияны жа­рия­лады. «Се­нің айыбың – сол» деп кінә тақ­қан.

«Тар жол, тайғақ кешу» – бел­лет­ристика емес, роман емес, бұл – тарихи құжат кітап. Оны тарихшылар шығару керек. Бертін келе, бізде 3-4 жыл бұрын «Сыр сандық» се­рия­сымен шықты. Бірақ ол жерде шық­қанда комментариясын білу ке­рек. Бұл жерде тарихшылар та­ри­­хи оқиғаларға баға беруі керек, фи­лологтар шығарды деген бол­май­ды. Оның бәрін тәптіштеп зерт­теген жөн. Мәселен, Ермұхан Бекмахановтың Кенесары туралы 1943 жылы шыққан монографиясы бар, керемет жазылған. Ал біз оқы­ған «Тар жол, тайғақ кешу» – 1936 жы­лы шыққан нұсқасы. Ол орыс­шаға да аударылды, бірақ көп басқа да дүниелер қосылып кетті. Себебі бірінші кітапта Сәкен Алаш­орданы айыптамайды, тек қа­на фактіні көрсетеді. Ал екінші нұс­қасында редакторлардан қо­сыл­ған айыптаулар бар, соны көр­се­теді, – дейді Марат Әбсе­ме­тов.

Ұзақ жылдар бойы Міржақып Дулатұлын зерттеген ғалымның сә­кентануға қалай келгенін де сұра­дық. Міржақып Дулатұлы – Алаш қайраткері. Сәкенді соңғы ке­зге дейін Алашқа қарсы деп айып тағып келдік. Әлі де солай бұр­малап, айтатындар көп. Оның бір дәлелі – «Тар жол, тайғақ ке­шу» романы деп айтып жүргендер де бар. Ал кітаптың қалай бұрма­лан­ғаны белгілі. 

«Мен Міржақыптан Сәкенге келуімнің бір себебі – сол Сей­фул­лин туған ауылда туып өстім. Сә­кен Сейфуллиннің ұрпағы, неме­ре­сі Сәкен Сейфуллин деген жігіт ме­нің досым болды. Сәкеннің Мә­­­жит деген інісі бар. Мәжиттен Орын­бек, Орынбектен – Сәкен. Ер­те кезден екеуміз доспыз. Содан Мә­життің әйелі Әмина апай Сей­фолла – Сәкен қара шаңырағының ке­ліні. Әмина апай – сол шаңы­рақ­тың ұйытқысы болған кісі. Сол Әми­на апа мені көрген сайын: «Ма­рат-ау, Ахметті, Міржақыпты жа­зып жатырсың, Сәкенді де жаз­бай­сың ба?» деп жиі айтатын. Әми­на апа Сәкенді «Тәкен» деп атай­тын. Бір күні келсем, Әмина апа қайтыс болыпты. Құран оқы­дық. Сол күні апа түсіме кірді. Тү­­­­сімде Әмина апа: «Марат, Тұр­сын­­бек үйімізде тұрды, оқыды. Бір­ақ олар бір нәрсені айтпады. Со­ны мен айтып едім, тағы да ай­та­мын. Осы жерде қоңыр үй бар, ішін­де құжаттар бар. Сол жерден шы­ғар», – деді. Оянып кеттім. Қоңыр үй дегені – Алматыдағы Абай 39, архив. Сол жерге барсам, құ­жаттары тұнып тұр. Біреуі жаз­баған. Соны алып зерттеп, біраз архивтерді ақтарып, Орынборға да барып, Сәкен мұрасын зерттей бастадым», – дейді ғалым.

1927 жылы шыққан құнды кі­тап­ты музейге Әмина Сейфуллина 1994 жылдың 29 желтоқсанында өт­кізіпті. Музейдің архивінде өт­кіз­ген күні, қолы қойылған папка тұр. Одан бері де отыз жыл өтіпті. Отыз жыл ішінде кітаптың ал­ғаш­қы нұсқасы аударылмағанына таң­дандық. 1936 жылғы нұсқа­сы­нан кейін де лито тарапынан «то­лықтыру» жұмыстары жүргенін біл­­дік. Толықтыру жұмыстары жүр­­­­­гізілетін де себебі бар: социа­лис­­тік идеологиялық саясат қыра­ғы­лық танытып, «қайшымен» қыр­қып отырды. Ал ол цензура Алаш­орда автономиясын тарихта болмаған, құрылмаған етіп көрсетуге, қазақ­ты оқымаған халық етіп ұғындыру­ға аянбай еңбек еткен. Жинақтың бұр­маланып, өзгеріп кетуінің бас­ты себебі осы болса керек. 

«Қазақты «қазақ» дейік, қатені тү­зейік» деген Сәкен Сейфул­лин­нің өз сөзімен айтқанда: «Тар жол, тайғақ кешудің» бұрмаланбаған нұс­қасын қайта аударып, қатені тү­зеткеніміз абзал болар. Бұл енді тарихшы ғалымдардың еншісіндегі дүние болуға тиіс. Әйтпесе, тарих­қа да, қайраткерге де обал жасай­мыз. Тарих пен тарихи тұлғалар үне­мі – ел назарында. Алаш пен Сә­кенді бір-біріне қарсы қойып, сая­саттың сойылсоғар тәсіліне ай­налдыру ұлтымызға опа бере қой­мас. Тарихи әділдікті қаласақ, Сә­кеннің «Тар жол, тайғақ кешуі» түп­нұсқа қалпында халыққа қайта оралуы қажет. Сонда желдің қай жақ­тан соққаны, кітаптың мың сан өзгертілуі және идеологиялық ұстанымдар айырмашылығы ай­қын көрінер еді. Бұл сәкентану ісі­не қосылған үлкен олжа болары анық.

Гүлзина БЕКТАС