Ақтаудағы ұшақ апаты: Тергеуді неліктен Қазақстан жүргізуі керек?

Ақтау әуежайының маңындағы әуе апатынан кейін оның себептері туралы әртүрлі пікірлер туындады. Кім тергеу жүргізуі керек. Жолаушыларының көбі әзірбайжандықтар болғандықтан әрі ұшақтың иесі ретінде   Әзірбайжан ба әлде ұшақтың диспетчерлері рейсті ресейлік азамат қадағалағаны үшін Ресей ме? Әлде апат Қазақстан жерінде болғандықтан, бұл міндетті атқару бізге жүктелуі керек пе?

Orda.kz әуе апаттарын тергеу барысында қолданылатын халықаралық ережелер мен тәжірибелер жайлы зерделеді, деп хабарлайды janabastau.kz

Халықаралық азаматтық авиация ұйымының бекіткен ережелері  

Басқа мемлекеттің аумағында орын алған авиациялық апаттарды тергеу кезінде халықаралық азаматтық авиация ұйымы белгілеген стандарттар қолданылады. Бұл процестерді реттейтін негізгі құжат – халықаралық азаматтық авиация туралы конвенцияның 13-қосымшасы.  

Бұл қосымшада көрсетілгендей, апат болған мемлекеттің аумағында тергеу жүргізуге сол мемлекет жауапты. Ол ұсынған рәсімдерге сәйкес тергеу жүргізуге міндетті, егер бұл елдің заңнамасы мұндай әрекеттерді рұқсат етсе.  

Дегенмен, бұл Ресей мен Әзірбайжан тергеуге қатыса алмайды дегенді білдірмейді. Оларға уәкілетті өкілдерін тағайындау құқығы беріледі. Ережелерге сәйкес, тергеуге қатысуға рұқсат етіледі.

 - Әуе кемесі тіркелген мемлекет.  - Әуе кемесін пайдаланушы мемлекет.  - Әуе кемесінің жобасын әзірлеген мемлекет.  - Әуе кемесін шығарған мемлекет.  

Тергеудің негізгі мақсаты – оқиғаның себептерін анықтау және болашақта осындай жағдайлардың алдын алу үшін ұсыныстар әзірлеу. Маңыздысы, бұл тергеудің мақсаты – кінәлі мен жауапкершілікті анықтау емес.  

Тергеу жүргізуші мемлекет апаттан кейін 30 күн ішінде алдын ала есеп дайындауы керек. Бұл есеп жалпыға қолжетімді болуы мүмкін немесе тиісті мемлекеттің қалауына қарай құпия сақталады. Соңғы есепті оқиғадан кейін 12 ай ішінде жариялау ұсынылады.  

Кейбір жағдайларда апат болған ел өз бетінше тергеу жүргізе алмайды немесе бұл құқығын ерікті түрде басқа мүдделі мемлекетке береді.  

Тарихи мысал келтірейік

MH17 рейсінің апатына тоқталсақ, 2014 жылдың 17 шілдесінде Malaysia Airlines әуе компаниясының Амстердамнан Куала-Лумпурға бағыт алған Boeing 777 ұшағы Украинаның аумағында атып түсірілді. Ұшақтағы 298 адамның барлығы қаза тапты. Тергеуді Нидерланд Қауіпсіздік кеңесі басқарды, себебі жолаушылардың басым бөлігі осы елдің азаматтары еді. Тергеуге Украина, Малайзия, Австралия және басқа да елдердің өкілдері қатысты. Тергеу нәтижесінде ұшақ «Бук» зымыран кешенінің соққысынан құлағаны анықталды. Алайда Ресей бұл шешіммен келіспей, оны жоққа шығарды.

PS752 рейсінің апаты 2020 жылдың 8 қаңтарында Украина Халықаралық әуе желілерінің Boeing 737-800 ұшағы Тегераннан Киевке ұшқан кезде, әуеге көтерілгеннен кейін көп ұзамай Иранның әуе қорғаныс күштерімен атып түсірілді. Ұшақтағы 176 адамның барлығы қаза тапты. Иран бұл қателік екенін мойындап, жауапкершілікті өз мойнына алды. Тергеуді Иран билігі Украина, Канада және басқа да мүдделі елдердің өкілдерінің қатысуымен жүргізді.  

SJ182 рейсінің апаты 2021 жылдың 9 қаңтарында Индонезияның Sriwijaya Air әуе компаниясының Boeing 737-500 ұшағы ішкі рейс орындау барысында Ява теңізіне құлады. Ұшақтағы 62 адамның барлығы қаза тапты. Тергеуді Индонезия билігі басқарды, бірақ оған ұшақтың өндіруші елі ретінде АҚШ және басқа да мемлекеттердің өкілдері қатысты.  

Ал енді Қазақстанда тергеу қалай жүргізіледі

Ақтау маңындағы авиакатастрофа тергеуін Қазақстанның тергеу тобы жүргізеді, оған қажет болған жағдайда баллистика саласындағы мамандар да тартылады. Ішкі істер министрінің орынбасары Игорь Лепёха тергеудің қазіргі кезеңде бастапқы сатыда екенін атап өтіп, ресми емес деректер немесе суреттер негізінде қорытындылар жасауға болмайтынын мәлімдеді.

Оқиға орнында арнайы комиссия жұмыс істеп жатыр, оның құрамына Қазақстан, Әзірбайжан және Ресей мамандары кіреді.

Парламент Сенатының төрағасы Маулен Әшімбаевтың айтуынша, ешбір мемлекет – Қазақстан, Әзербайжан немесе Ресей – ақпаратты жасыруға мүдделі емес. Барлық деректер мамандардың жұмысы аяқталғаннан кейін қоғамдық назарына ұсынылатын болады.    

«Трагедия орны Қазақстан Республикасының юрисдикциясында болғандықтан, тергеуді Қазақстанның құқық қорғау органдары жүргізеді. Бірақ біздің әріптестеріміз, егер қаласа, тергеу әрекеттеріне қатыса алады», – деп атап өтті вице-премьер Қанат Бозымбаев Ақтауда өткен брифингте.

Сондай-ақ, Қазақстанның бұрынғы бас прокурордың орынбасары және сенатор Андрей Лукин Әзірбайжан мен Ресей өз көмектерін ұсынғанын айтты. Алайда, оның сөзінше, Қазақстанның мамандары тергеуді ұлттық құзіреттілігінің аясында жүргізу үшін қажетті кәсібилік пен тәжірибеге ие. Лукин, егер шетелдік сарапшыларды тарту қажеттілігі туындаса, осы мәселеге қатысты шешімді тиісті органдар қабылдайтынын атап өтті.

Қылмыстық іс қозғалды, тергеу ұлттық құқықтық құзырет аясында жалғасады.