Балалар әдебиеті – ұлт руханиятының тірегі

Қазақ балалар әдебиеті – ұлт руханиятының іргетасын қалап, жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруда аса маңызды қызмет атқаратын әдеби сала. Бұл мақалада балалар әдебиетінің тарихи бастауы, кеңестік кезеңдегі бағыттары, тәуелсіздік жылдарындағы беталысы және қазіргі кездегі жаңа көркемдік трансформациялары сарапталады. Сонымен қатар, бүгінгі балалар әдебиетінің өзекті мәселелері мен оларды шешудің жүйелі жолдары ұсынылады. Автор балалар әдебиетінің жаңғыруы ұлттық болмыстың сақталуына тікелей байланысты екенін негіздейді, жазды JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігінің тілшісі.

Әдебиеттің ең ұлы мұраты – адамды тәрбиелеу. Ал сол тәрбиенің алғашқы сатысы – балалар әдебиеті. Себебі бұл сала – баланың ішкі әлеміне алғаш болып үңілетін, мінез бен болмысқа тікелей әсер ететін көркемдік құрал.

Қазақ халқы балаға сөз арқылы тәрбие берген. Ерте жастан ертегі тыңдатып, өлең жаттатып, мақалмен ой ойнатып, жырмен жанын түлеткен. Сондықтан балалар әдебиеті – тек әдеби бағыт емес, бұл ұлттың рухани мектебі. Ендеше, осы мектептің іргетасы қалай қаланып еді? Бүгінгі тынысы қандай? Ертеңгі бағыт қайда бастайды?

Тарихи бастаулар: халық даналығынан кәсіби әдебиетке дейін

Қазақ балалар әдебиетінің бастауы – ауыз әдебиетінде. Ертегілер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар мен санамақтар – баланың тілін ұстар, ойын жетелер алғашқы ұстаз. «Ер Төстік», «Тазша бала», «Алдар көсе» бейнелері арқылы бала батырлыққа, тапқырлыққа, адалдыққа баулынды.

ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап балалар әдебиеті кәсіби бағытқа бет бұрды. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров сынды алаш қаламгерлері балаларға арналған алғашқы өлеңдер мен әңгімелерді жазды. Кейін бұл үрдісті Мұзафар Әлімбаев, Сапарғали Бегалин, Өтежан Нұрғалиев, Шона Смаханұлы сынды қаламгерлер дамытып, балалар әдебиетін биік деңгейге көтерді.

Кеңестік кезеңдегі балалар әдебиеті: идеология және ізгілік

Кеңестік кезеңде балалар әдебиеті мемлекеттік идеологияның құралы ретінде де пайдаланылды. Бірақ бұл идеология тұтас зиян әкелді деуге болмайды. Себебі балалар әдебиетінің гуманистік, тәрбиелік мазмұны сол кезеңде де сақталды. Кеңес дәуірінің үлкен жетістігі – балалар әдебиетіне нақты назар аударылды. Жазушыларға қаламақы төленді, кітаптар көп таралыммен басылды, арнайы балалар баспалары жұмыс істеді. Бұл – әдебиет дамуына мол мүмкіндік берген кезең.

Тәуелсіздік жылдары: бос кеңістік пен жаңа беталыс

Тәуелсіздік — тек саяси ұғым емес, рухани кеңістіктің қайта жаңғыруы. Алайда осы тәуелсіздік жылдарының алғашқы кезеңінде қазақ балалар әдебиеті ұзақ үнсіздікке тап болды. Кеңес жүйесі ыдырағанда, онымен бірге идеологияға құрылған әдеби өндіріс те тоқтады. Ескі құрылым құлады, жаңасы әлі қалыптаспаған шақта балалар әдебиеті бос кеңістікте қалды.

Жаңа ғасыр – жаңа есеңгіреу

1990-жылдардың басы мен ортасында елімізде кітап шығару ісі күрт құлдырады. Жазушылар қаламақысыз қалды, баспалар жабылды, кітапханалар жаңартылмады. Бала тұрмақ, үлкендерге арналған әдебиет те күйреп жатқан кезеңде балалар әдебиеті мүлде назардан тыс қалды.

Баспалар коммерциялық бағытқа бет бұрып, балаларға арналған сапалы әдеби шығармалар емес, көп жағдайда аудармасы нашар, мазмұны жұтаң, тек сауда үшін шыққан кітаптарды тарата бастады. Қазақ тіліндегі балалар кітаптарының басылымы мардымсыз еді. Бұл – әдебиетке деген сенім емес, өмір сүрудің амалы алға шыққан уақыт болатын.

Осы тұста балалар әдебиеті әлдебір үзіліс дәуірін, «үнсіз ғасыр» синдромын бастан кешті. Бірақ бұл үнсіздік – құлдыраудың емес, қайта ізденудің, ішкі толысудың, поэтикалық метаморфозаның бастауы еді.

Жаңа есімдер – жаңа формалар

2000-жылдардан бастап еліміздегі әлеуметтік-экономикалық ахуал түзеліп, әдеби кеңістікке жаңашыл авторлар келе бастады. Әсіресе балаларға арнап жазатын қаламгерлер арасынан дараланып шыққан таланттар аз болмаса да, олар жалғыз-жарым, маргинал күйде көрінді.

Бұл кезеңде балалар әдебиеті жаңа беталысты меңзей бастады:

• Танымдық бағыт (тарихи-педагогикалық хикаялар)
• Психологиялық прозалар (баланың ішкі әлеміне үңілу)
• Заманауи ертегілер (дәстүрлі форманың жаңғыртылуы)
• Ұлттық кодты сақтаған заманауи оқиғалар
• Мәдени көптүрлілікпен үндескен оқиғалар

Әдебиет сахнасына Ділдә Мамырбаева, Серікбол Хасан, Жәди Шәкенұлы, Айгүл Сағымбай, Гүлжан Ізім сынды қаламгерлер жаңа стиль мен тың мазмұнмен келіп, балалар әдебиетінің шекарасын кеңейтті. Бұл авторлар классикалық тәсілден бас тартып, бала санасына жақын, жеңіл тілмен, бірақ терең мағыналы туындылар ұсынуға ұмтылды.

Цифрлану мен анимацияның әсері

Тәуелсіздік жылдарында балалар әдебиетіне әсер еткен тағы бір өзгеріс – цифрлану процесі болды. Ақпарат кеңістігіне енген интернет, анимация, YouTube, TikTok сияқты платформалар баланың әлемін түбегейлі өзгертті. Енді олар кітаптан бұрын — экранды оқи бастады.

Сол себепті, қазіргі балалар әдебиеті тек мәтінмен шектелмей, визуалды баяндау мен интерактивке қарай бет бұра бастады. Бұл өз кезегінде жазушыдан да, баспадан да жаңа көзқарасты, медиа сауаттылықты талап етіп отыр.

Балалар әдебиеті енді – қағазда ғана емес, экранда өмір сүретін, кейде анимацияға, кейде аудиоформатқа айналатын көпқырлы көркемдікке айналды.

Тіл мен ойлау кеңістігінің жаңғыруы

Тәуелсіздік кезеңіндегі басты өзгерістің бірі – баланың ойлау кеңістігінің жаңаруы. Бұрынғыдай жаттанды оқиғамен немесе нұсқамалық моральмен шектелген шығармалар баланы қызықтырмайды. Қазір бала – еркін, сыни ойлайтын, ашық ақпарат алаңында өскен тұлға.

Сондықтан қазіргі авторлар балалармен бетпе-бет сөйлесіп, олардың сұрақтарын тыңдап, күрделі дүниелерді түсінікті әрі көркем тілде жеткізуге ұмтыла бастады. Мұны – балалар әдебиетіндегі «жаңа реализм» дәуірі деп атауға болады.

Тәуелсіздік жылдары балалар әдебиеті бірнеше маңызды кезеңнен өтті:

1.     Бастапқыда — дағдарыс пен бос кеңістік

2.     Кейін — тұңғиықтан жол іздеу

3.     Ақырында — поэтикалық жаңару мен формалық трансформация

Бұл кезең – әдебиет үшін үлкен сабақ, жазушылар үшін ішкі ізденіс мектебі, ал балалар үшін жаңа ғасырдың сөзбен өрілген болмыс картасы болды.

Тәуелсіз елдің баласы – тәуелсіз ойлайтын тұлға. Ендеше оның әдебиеті де тәуелсіз, еркін, ашық, шынайы болуы тиіс.

Қазіргі балалар әдебиеті: поэтикалық трансформация дәуірі

Қазіргі балалар әдебиеті — өліара күйден өтіп, жаңғыру мен қайта құрылу дәуіріне аяқ басқан арнаулы рухани сала. Бұрынғы ұлттық фольклордың мазмұндық тұғыры мен кеңестік кезеңдегі идеологиялық әдебиеттің құрылымынан арылып, енді жаңа, жаһандық дүниетаным мен цифрлы заманның талғамына бейімделу үстінде.

Бұған дейін балалар әдебиеті негізінен нақыл мен насихатқа, тәрбие мен танымға, батырлық пен ертегіге құрылса, бүгінде бұл форма жеткіліксіз екені анық сезіліп отыр. Себебі бүгінгі бала — гаджетпен туған, экранмен өскен, интернетпен тілдескен сана иесі. Ол үшін ертегі де, өлең де, хикая да — интерактивті болуға тиіс. Ол сұрақ қояды. Ол күмәнданады. Ол сенің айтпағыңды сезіп, оның жасанды екенін біліп қояды. Сондықтан қазіргі балалар әдебиеті бұрынғыдан әлдеқайда күрделі, әлдеқайда нәзік құрылымды талап етеді.

Мазмұн жаңаруы

Бүгінде балалар әдебиетінің тақырыптық көкжиегі кеңейді. Баланың күнделікті өмірінен алынған оқиғалар, мектептегі қарым-қатынас, достық пен сатқындық, буллинг пен жалғыздық, отбасындағы күйзеліс пен бауырмалдық, экология мен жасанды интеллект секілді күрделі тақырыптар әдебиетке батыл енгізіліп жатыр.

Бұрын бала шығармаларда тек тыңдаушы не бақылаушы болса, енді ол — басты кейіпкер, шешім қабылдаушы тұлға. Бұл – әдебиеттің ішкі поэтикасына да, құрылымына да түбегейлі өзгеріс енгізуде.

Мысалы: заманауи ертегіде ханзада қызды құтқармайды – қыз өзі қорғанады. Батырлық ерлікпен емес, ақылмен өлшенеді. Кедей бала бай болғысы келмейді – ғалым болуды армандайды.

Тілді трансформациялау

Қазіргі балалар әдебиеті енді сәбилік тілмен емес, жасөспірімнің саналы тілімен сөйлеуі тиіс. Баланың ішкі монологы мен психологиялық иірімдері бұрынғыдай сырттай суреттелмейді, ол ішкі көркем диалог арқылы беріледі. Тіл ойыншылдығымен емес, ойшылдығымен тартады.

Сондықтан қазіргі авторлар лирикалық поэтика мен драмалық қақтығыс элементтерін бірге қолданып жүр. Бір өлеңде философиялық ой түйіні, бір әңгімеде әлеуметтік астар, бір ертегіде постмодерндік ирония қатар жүреді.

Поэтикалық трансформация дегеніміз – бұрынғы «мынау дұрыс, мынау бұрыс» деген ақ-қара түсініктен бас тартып, балаға ойлауға мүмкіндік беру, сұрақ қоюға рұқсат беру, қиялдауға еркіндік беру.

Жанрлық және пішіндік өзгерістер

Қазіргі балалар әдебиетінде бұрынғыдай тек ертегі, жаңылтпаш, өлеңмен шектелу жоқ. Қазір:

• Графикалық новелла
• Минималистік шағын әңгімелер
• Ситуативті комикстер
• Анимациялық сценарийлер
• Интерактивті аудио-ертегілер
• Ашық финалды шығармаларсияқты жанрлар белең алуда.

Бұл – балалар әдебиетінің жанрлық пішін тұрғысынан трансформацияға ұшырауы ғана емес, оның қабылдану мен тұтынылу тәсілінің де өзгеруі. Қазір бала кітапты тек оқып қоймайды, тыңдайды, қарайды, талдайды, қайта құрастырады.

Ұлттық мазмұн – әмбебап форма

Бүгінгі ең маңызды талап – ұлттық мазмұн мен заманауи форма арасындағы тепе-теңдікті сақтау. Егер мазмұн ұлттық болмаса, бала тамырына жат болады. Егер форма ескірсе, бала қызықпайды. Сондықтан қазіргі балалар әдебиетіне қойылатын басты талап — синтез:

Бүгінгі балалар әдебиеті – бұрынғының жалғасы емес, жаңаның бастауы. Ол жасандылықты емес, шынайылықты талап етеді. Ол қарабайыр емес, көркемдікті қажет етеді. Ол сәбилерге арналса да, үлкендердің ішкі баласын тәрбиелеуге де жарайтын қуатты құралға айналып барады.

Егер біз баланың қиялына сенім артып, оның ойын көркем сөзбен сөйлете алсақ – онда балалар әдебиеті нағыз әдебиетке айналады.

МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ҰСЫНЫСТАР

1. Авторлық контенттің тапшылығы

Бүгінде балаларға арнап жүйелі түрде, кәсіби деңгейде жазатын авторлардың қатары сирек. Әдеби ортада бұл жанр әлі де «екінші сатыдағы» бағыт ретінде қабылданатыны жасырын емес. Жас жазушылар поэзия мен прозаның үлкендерге арналған бағыттарына ұмтылады, ал балалар әдебиетіне бет бұруды мансаптың баспалдағы ретінде емес, уақытша аялдама ретінде көреді.

Ұсыныс:

• Балалар әдебиетін кәсіп ретінде дәріптеу;
• Университеттерде «балалар әдебиеті» арнайы пән не бағыт ретінде енгізілуі;
• Жазушылар одағы және өңірлік бірлестіктер тарапынан осы салаға қалам тартатын жас авторларды жинақтап, оқу-жаттығу лагерлері мен әдеби резиденциялар ұйымдастыру.

2. Шығармашылық мотивация мен қолдаудың жоқтығы

Кез келген шығармашылық еңбектің қозғаушы күші – ішкі мотивация мен сыртқы қолдау. Қазіргі авторлардың көпшілігі балалар әдебиетінен қаламақы немесе әлеуметтік мәртебе күтпейтінін жасырмайды. Себебі баспалар аз таралыммен шығарады, авторлық құқыққа төленетін қаржы мардымсыз, мемлекеттік деңгейде қолдау жоқ.

Ұсыныс:

• Жазушыларға арнайы гранттар мен стипендиялар тағайындау;
• Жас авторларға арналған конкурстарды тұрақты және әділ негізде өткізу;
• Мемлекеттік тапсырыс арқылы балаларға арналған әдеби сериялар (шағын романдар, өлеңдер жинағы, комикстер) шығаруға қаржы бөлу.

3. Қазақ тіліндегі сапалы шығармалар мен кітаптардың аздығы

Қазақша жазылған балалар кітаптарының саны да, сапасы да көңіл көншітпейді. Көп дүкендерде балаларға арналған қазақ кітаптары бір сөреге әрең жиналады. Көбіне-көп бұл сөрелерді ескі репринт басылымдар немесе шала аударма өнімдер иемденіп алған. Ал тіл көркемдігі, мазмұн тереңдігі жағынан заманауи баланың сұранысына лайық дүниелер сирек.

Ұсыныс:

• Қазақша жазылған жаңа кітаптарға мемлекеттік қолдау көрсету;
• Әлемдік үздік балалар әдебиетін кәсіби аударушылар арқылы көркем түрде қазақ тіліне бейімдеу;
• Қазіргі балалар психологиясына, талғамына сай келетін жаңа мазмұн қалыптастыру.

4. Аударма сапасының төмендігі

Қазақ тіліндегі аудармалардың көпшілігі – техникалық мәтін тәрізді: көркемдік жоқ, бала түсінбейтін термин көп. Бұл – балаларды кітаптан алыстататын басты факторлардың бірі. Бала үшін тіл – дәмді әрі ойнар құрал болуы тиіс, ал қазіргі аударма туындылар тілді ауырлатып жібереді.

Ұсыныс:

• Балалар әдебиетін аударатын арнайы мамандарды (әдеби редактор + педагог + психолог) біріктіріп, ортақ жүйе құру;
• Аударма сапасын арттыру үшін кәсіби сараптама енгізу;
• Аударма кітаптарға арналған редакторлық кеңес пен көркемдік кеңестің жұмысын жандандыру.

5. Таралым мен тарату мәселесі

Көптеген жақсы кітаптар жарық көргенімен, оқырманға жетпей жатады. Себебі таралым аз, өңірлерге жеткізу жүйесі жоқ. Тіпті мектептер мен балабақшалардың өзінде жаңа әдеби кітаптар жоқтың қасы. Жазылған шығармалар кітап дүкендерінен көрінбей, тек жекелеген жәрмеңке немесе онлайн сатылымда ғана жүреді.

Ұсыныс:

• Мемлекеттік сатып алу арқылы мектеп кітапханаларын жүйелі түрде қазақша балалар кітаптарымен толықтыру;
• Баспалар мен кітап таратушылар арасында арнайы келісімдер жасау;
• Цифрлы кітапханалар мен онлайн платформаларда қазақша контентті көбейту.

6. Оқу мәдениеті мен сұраныстың төмендеуі

Балалар кітап оқымайды деген қасаң пікір бар. Бұл – шындықтың бір жағы ғана. Негізі, бала оқиды. Бірақ ол – қызықтыны, тілді, иллюстрацияны, оқиға екпінін қажет етеді. Қазіргі балалардың қызығушылығына сай келмейтін шығармалардан олар бас тартады.

Ұсыныс:

• Мектеп бағдарламасына заманауи жазушылардың шығармаларын енгізу;
• Балаларға кітап оқуды насихаттайтын жобалар мен челлендждер ұйымдастыру (мысалы: #МеноқығанКітап, #БалаКітапОқиды).
• Балалар мен ата-аналарға арналған ортақ кітап оқу клубтарын құру;
• TikTok, YouTube, Instagram сынды платформаларда заманауи кітапблогерлер мен әдеби инфлюенсерлерді қолдау.

7. Балалар әдебиетіне арналған кәсіби сынның жоқтығы

Сын – дамудың бағытын анықтайды. Алайда қазіргі балалар әдебиетіне арнап арнайы сараптама жасайтын, көркемдікке баға беретін сыншы орта жоқ. Бұл жазушыны жетілдірмейді, оқырманды адастырады.

Ұсынс:

• Балалар әдебиеті бойынша әдеби-сын мақала, рецензия, шолу жазатын арнайы платформа қалыптастыру;
• Университет жанынан балалар әдебиетіне арналған әдеби зертханалар ашу;
• «Балалар әдебиеті сыншысы» сияқты жаңа мамандықтарды қалыптастыру.

Қорытынды орнына: жүйелі бастама – тұрақты нәтиже

Балалар әдебиеті – ұлт болашағының рухани іргетасы. Бұл салада жүрген әр автор, баспа, оқырман – елдің ертеңіне қызмет етіп жүр. Сондықтан жүйелі мемлекеттік саясат пен қоғамдық қолдау қатар жүргенде ғана бұл бағыт биікке көтеріледі. Мәселелерді мойындап қана қоймай, нақты шешім ұсыну – бүгінгі әдеби ортаға артылған жауапкершілік. Балалар әдебиеті – тек көркем дүние емес, ол – болашақтың айнасы. Қай қоғам балаға сөз арнауын тоқтатса, сол ұлт рухани құлдырауға ұшырайды. Демек, бүгінгі әдебиет — ертеңгі ұрпақтың рухани мәйегі.

Бала – болашақ емес, бүгіннің де иесі. Ендеше, балаға арналған сөз де — бүгінгі ұлттық мұраттың бір тармағы. Осыны терең сезінгенде ғана балалар әдебиеті қайта түлеп, жаңа биікке көтеріледі.

Арман Балтабекұлы