Білгішбек образы қазіргі балалар болмысынан хабар береді

Балалар жазушысы Ғанибет Ғалымбекұлының «Білгішбек» атты әңгімесіне белгілі жазушы Талғат Кеңесбай пікір білдіріп, «Мына әңгіме – қазақтың төл әдебиетіне үлес қосатын тамаша дүние!» деген бағасын беріп, шығармашылығының одан әрі шарықтауына тілектестік білдірген еді кезінде. Ал бұл жолы біз сол әңгімеге жалпылама баға бермей, ептеп әдеби-теориялық талдау жасауды жөн көрдік, деп жазады JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігі.

Сонымен, «Білгішбек» дегеніміз – бала психологиясын, отбасы құндылықтарын және танымдық қызығушылықтың адам болмысына қалай әсер ететінін көркем тілмен жеткізген әсерлі әңгіме. Оқиға желісі бала мінезін, оның ішкі жандүниесін аша отырып, үлкендерге де, балаларға да тәрбие тұрғысынан ой тастайды. Автор бас кейіпкер Ерәділ арқылы балалық табиғаттың қайталанбас болмысын, ізденімпаздықты, мейірім мен алаңдаушылықты жан-жақты сипаттайды.

Шығарманың негізгі тақырыбы – баланың танымдық әлемі мен ішкі сезімінің айқын көрінісі. Әңгіме Ерәділдің зеректігін, бірдеңені білсем деген құштарлығын, адамға деген жанашырлығын суреттей отырып, оның бала болса да үлкен жауапкершілік сезімін бойына сіңіргенін көрсетеді.

Идеясы – балаға дұрыс тәрбие мен үлгі көрсету оның тұлға болып қалыптасуындағы негізгі қозғаушы күш екенін дәлелдеу. Сонымен қатар шығармада ғылымға, білімге құштарлықтың, жаңалыққа ынтызар болудың адамды биікке жетелерін меңзейді.

Бас кейіпкер Ерәділ – жастығына қарамастан ерекше зерек, көп білгісі келетін, ақпаратты тез меңгеретін бала. Оның мінезі мынадай үш қырынан ашылады:

1. Танымдық-зерттеушілік қыры.

Жәндіктердің шағуынан бастап, алғашқы медициналық көмекке қатысты мәліметтерді жатқа айтуы, «ақылды бесік» туралы жаңалықты қызыға тыңдауы оның ғылыми ойлауына бейімділігін көрсетеді.

2. Сезімтал, мейірімді қыры.

Ауырған атасын ойлап жүруі, әр айтқан әңгімесінде соған оралып отыруы – бала жандүниесінің нәзіктігін білдіреді.

3. Арманшыл болмысы.

Болашақта «еш ауыртпайтын дәрі ойлап табамын» деуі – үлкен гуманистік арманның белгісі.

Осы кейіпкер арқылы автор әлемді ерекше қабылдайтын, сұрақ қоюдан жалықпайтын, жаңаға құмар қазіргі заман баласының типтік бейнесін жасайды.

Авторлық образ – әңгімеші ретінде көрінетін нағашы аға. Ол – баланың ой-санасын бақылаушы, бағыт беруші, кейде өздігінен таңырқайтын, кейде мақтайтын тұлға. Нағашының Ерәділге деген сүйіспеншілігі мен мақтанышы әңгіменің эмоциялық реңкін жұмсартып, мейірімді атмосфера тудырады.

Шығарма эпизодтық құрылымда берілген:

- Ерәділдің велосипед сұраған сәті;

- Тәуелсіздік туралы өлең айтуы;

- Жәндік шаққанда алғашқы көмек түсіндіруі;

- «Ақылды бесік» жаңалығына қызығуы;

- Циркуль туралы өнертапқыштың әңгімесі;

- Құмырсқа туралы бөлім;

- Соңғы шешуші көрініс – Ерәділдің дәрі ойлап табамын деген арманы.

Бұл эпизодтар жүйесі кейіпкер мінезін ашып, оның жандүниесін бірнеше қырынан көрсетеді. Композиция бір-бірімен табиғи жалғасып, әр эпизод жаңа ақпарат берумен қатар, баланың ішкі әлемін тереңдетіп отырады.

Сюжетте сыртқы әрекеттен гөрі ішкі психологиялық қозғалыс басым. Әсіресе Ерәділдің атасына алаңдауы – тұтас әңгіменің эмоционалдық өзегі.

Автор бала тілін дәл, сенімді береді. Ерәділдің репликалары оның жасына тән таңырқап сұрау, эмоцияға берілу, аңғалдық пен зеректіктің қосарланған қалпын айқын көрсетеді.

«Мәссаған! Фантастика!»

«Ата, айтшы, ал енді, Тәуелсіздік деген не?»

«Кене шаққанда оны қолмен суырып алмау керек...»

Осы секілді сөйлемдер кейіпкердің тірі, шынайы образ екенін дәлелдейді.

Авторлық баяндауда лиризм, жанашырлық, жұмсақ юмор аралас келеді. «Білгішбек» деген лақап ат, «безгелдек» тәрізді сөздер мәтінге жылылық береді.

Әңгіменің басты ішкі тартысы – Ерәділдің балаларша арман-тілегі мен үлкендердің өміріндегі шынайы жағдайдың (атасының ауруы) арасындағы қайшылық. Бала сырттай ойын ойнап, білім жинағандай көрінгенмен, оның санасында атасына алаңдау сезімі басым. «Мен ертең дәрігер болғанда адамды еш ауыртпайтын, өлтірмейтін дәрі ойлап табамын!» деген финалдық реплика осы тартысты шешеді. Бұл – баланың ішкі жан күйзелісінен, атасын аман көргісі келетін жүрек қалауынан туған таза арман.

Шығарманың тәрбиелік жүктемесі зор:

- баланы ізденімпаздыққа баулиды;

- ата-анаға мейірімді болуға үйретеді;

- білім мен еңбектің құндылығын көрсетеді;

- технология мен ғылымға қызығушылық тудырады;

- табиғатқа жанашырлықты дәріптейді.

Ерәділ өзінен үлкен дүниелерге қызығып, жаңа ақпаратты жылдам игеру арқылы оқырманға үлгі боларлық тұлға ретінде сомдалған.