Көші-қон – қуатты қозғалтқыш

Елдің экономикасымен қатар әлеуметтік құрылымын өзгертетін күші бар. Әлемде мигранттар саны 2000 жылдан бері екі есе өсті. БҰҰ-ның көші-қон статистикасы бойынша бүгінде  258 миллион мигрант бар. Отанынан адасып қалған тағырдарлар жайлы бірер сөз қозғасақ. Соңғы көш, алғашқы көштен әудем жер ары қонады демекші мигранттарды екі негізгі категорияға бөлуге болады: ұлттық шекараны кесіп өтетін халықаралық мигранттар және туған елдің шегінде қозғалатын ішкі мигранттар. Бұл – азаматтардың ел ішінде немесе елден тыс  жақсы жұмыс пен өмір іздейтінінің көрсеткіші. Елдегі өсу мен өзгеру процесінің бөлігі. Көші-қонның бұл күндері қиындығы көп. Себебі көшіп-қонатын адамдар саны көп. Ал әлем халқының біршама бөлігі тұрақтылық пен тыныштықты қалайды. Халықаралық мигранттар өмір көшіне ілесу үшін ақша, азық-түлік, жұмыс мүмкіндіктері немесе табиғи ресурстартар қажет. Бұларға ортақтасу әлбетте халыққа ұнамайды. Бұл ресурстарды одан да көп адамдарға бөлу қажеттілігі кейде қиындықтар немесе шиеленістер тудыруы мүмкін. Екінші жағынан, мигранттар оларды қабылдайтын елдерге жаңа дағдыларды, білім мен мәдениетті әкеледі. Кейде адамдар өмірді өзгертуді, жаңа жұмысқа орналасуды, оқуды немесе отбасымен қайта қосылуды қалайтындықтан жаңа ортаға, жаңа елге кетіп қалады. Бірақ көбінесе өмірі үшін үлкен қауіп төнгенде бас сауғалайды емес пе? Соның ішінде қарулы қақтығыстар мен соғыстарға немесе жер сілкінісі немесе цунами сияқты үйлерін қиратқан табиғи апаттарға байланысты қоныс аударуға мәжбүр болады. Көші-қон кедейлік пен аштық, жұмыссыздық немесе табиғи ресурстардың жетіспеушілігінен (мысалы, су немесе құнарлы топырақ), климаттың өзгеруінің салдарынан тап болған мәселеден құтылатын жалғыз жол. Сол жалғыз жолдың өзге жолдармен тоғыспай белгісіздікке апаратын жағдайлар көп. Еңбек келісімшарттарын жасауға байланысты еңбек көші-қоны да көп. Мысалы, еңбек көші-қоны үшін ең қолайлы елдер: Канада, АҚШ, Австралия, Батыс Еуропа, Оңтүстік Африка. Қазіргі уақытта дамыған елдерде келісімшарт бойынша 25 миллионнан астам мигрант жұмыс істейді. Миграция – халықтың дина­микасына әсер ететін фактордың бірі. Тұрақты тұрғылықты мекенінің түпкілікті ауысуына байланысты: қайтып оралмайтын көші-қон; тым ұзақ мерзімге қоныс аударумен байланысты уақытша көші-қон; жылдың белгілі бір кезеңінде орын ауыстырумен байланысты маусымдық көші-қон; басқа жердегі жұмыс, оқу орын­дарына ұдайы әрлі-бері жүріп-тұратын қатынамалы қөші-қон; елден сырт жерге көшіп кету, елге көшіп келу түріндегі сыртқы көші-қон; ел ішінде қоныс аударумен байланысты ішкі көші-қон түрлеріне бөлінеді. Пікір «Елге ел қонса – құт»  Мұрат Бақтиярұлы Көші-қон  мәселенің біздің қоғамды алаңдатуы да және оның жиі қозғалатын тақырыпқа айналуы кездейсоқтық емес. Біріншіден, жалпы қазіргі жаһандану дәуірінде көші-қон мәселесі әрбір ұлттық мем­лекет халқының экономикалық өр­леуіне, тарихи сана-сезімі мен ру­хани дамуына ықпал ететін бас­ты саяси мәнге ие. Екіншіден, әлі де шетелдерде тарыдай шашылып жүрген қандастарымыз бен өз ту­ған жерінде атам заманнан бері тұрып жатқан отандастарымыздың та­рихы мен мәдени мұрасының қазақ халқының біртұтас рухани дү­ние­сін құрауы тиіс. Бұл жайдың екеуі де Қазақстан мемлекетінің сая­си-экономикалық дамуындағы бас­ты, басымды бағыттардың бірі болуы керек. Сондықтан да аталған мәселе халқымыз үщін аса маңызды болғандықтан оның жиі талқылануы заңдылық. Қазіргі таңда шетелдегі қан­дас­та­ры­мыздың жалпы саны, кей­бір деректерде 5,5 - 7 миллионға жетеді деп көр­сетіліп жүр. Оларды атажұртқа тарту бүгінгі Қазақ елінің қасиетті мін­­деті болуы тиіс... Тәуелсіздіктің алғ­­­ашқы жылдарында шеттегі қазақ­тар­дың өз атажұрттарына деген ықы­ласты көштері рухани сағы­ныш­тың арқыраған өзені болып ағылса, ке­йін­нен түрлі тұрмыстық-әлеу­мет­тік жағдайларға байланысты ол бір­тін­деп жылғаға айналды. Қазақстанды мекендеп келген түр­лі этностардың өкілдері тәуел­сіз­діктің алғашқы кезеңінде өзде­рінің тарихи Отандарына үдере көш­­кендері де белгілі. ТМД мем­ле­­кет­­теріндегі саяси-эконо­ми­ка­лық дағдарыстар және өндірістік бай­ланыстардың үзілуі еліміздің әлеу­меттік-экономикалық даму әлеуе­тіне де теріс ықпалын тигіз­ге­ні анық. Жұмыссыздық және эконо­ми­ка­лық жағдайдың төмендеуі мен түрлі тұр­мыс­тық қиыншылық қазақ­стан­дық­­тардың шетелдерге көшіп жатқан от­ба­­­сылар санының жыл сайын артуы­мен де байқалды. Ал қазақ репатрианттары үшін кво­таның және мемлекеттік қолдау­дың жеткіліксіз болғандығы қазақ көшінің сейілуіне әсер етті. Бұған қоса, азаматтық алу, зейнетақы төлеу, жұ­мысқа орналастыру және өзге де құ­жаттарды рәсімдеу үшін әртүрлі бюрократиялық кедергілер де көштің кідіруіне әсер етті. Қазақстанның өз ішіндегі миграцияның да бәсең­суі байқалады. Халқы тығыз қоныс­тан­ған оңтүстік өңірлерден халық саны аз солтүстік пен шығыс өңірлерге қо­ныс аударушылардың қатары да си­ре­ді. Пандемия жағдайында және одан кейін де экономикалық дағ­дарыс салдарынан елдегі әлеу­мет­тік-экономикалық ахуал нашарлап, шағын және орта бизнестің табыстары азайса, бюд­жет­ті қыс­қар­ту және басқа да ықшам­дау­лар жүргізілсе, ол түрлі этнос­тар мен репатрианттардың өмір сүруіне, сондай-ақ жалпы ха­лық­­тың әлеуметтік және көші-қон жағ­дайына да кері әсер етері анық. Қазақ «Елге ел қосылса – құт!» дейді. Құдайға шүкір, 30 жылға жуық уақытта шеттен 1 миллионнан астам қазақ атажұртқа оралды. Алай­да біз бұған тоқмейілсімеуіміз керек. Тәуелсіз Қазақстанның келешегін ойласақ, елімізді іргелі мемлекеттер қатарына қосамыз десек, көп жағдайда сыртта жүрген қандастарымыздың әлеуетін пайдалану қажет екенін қаперімізден шығармауымыз керек-ақ. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулер көбіне қазақ ұлтының тарихы мен этномәдени-этнологиялық мұрасын зерттеуге, қандастардың әлеуметтік-мәдени бейімделуіне, әлеуметтік сауалнама жүргізуге және қазақтардың шетелдегі рухани-мәдени қажеттіліктерін іс жүзінде іске асыруға бағытталып келеді. Бұл ретте көші-қон, демографиялық про­цестердің, олар еліміздің эко­номикалық дамуы мен ұлттық қауіпсіздігіне әсер етуіне жасалған кешенді саяси талдаудың әлі де аздығы байқалады. Сондай-ақ Қазақ­с­тан жүргізіп отырған көші-қон са­ласындағы дипломатиялық сая­саттың құқықтық, әлеуметтік-эко­но­микалық және саяси салдарын зерт­теу зерттеушілердің назарынан тыс қалып жатыр. Бұл орайда Қа­зақ­стан Президенті Қ.Тоқаевтың елдің саяси-экономикалық, әлеу­мет­тік және гуманитарлық жаңғыруы туралы ұсыныстары мен бастамалары негізінде этносаралық қаты­нас­тар мен көші-қон, демография процестері саласындағы мемлекеттік саясатты тағы да айқындап, оны белсенділікпен іске асыру қажет.