Ашық мемлекет пе, әлде имитациялық демократия ма?

Қазақстанда соңғы жылдары азаматтық қоғамның дамуына бағытталған саяси реформалар жаңа қарқын алуда. Мемлекет қабылдаған саяси бастамалары мен цифрлық трансформациясының арқасында азаматтардың шешім қабылдау процестеріне қатысуы бұрынғыдан гөрі ашық әрі институционалды сипатқа ие болды, деп хабарлайды талдау мақаласында JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігінің тілшісі.  

Қазақстанда 2019 жылдан бастап «Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі», «Ұлттық құрылтай», Мәжіліс жанындағы Қоғамдық палата мен Сенаттағы Сарапшылар клубы сияқты кеңесші органдар құрылды. Бұл құрылымдар делиберативтік демократия қағидаларын енгізуге талпыныс ретінде қарастырылуы мүмкін. Олардың мақсаты – саяси шешімдерді қабылдауда азаматтық пікірді ескеру, ашықтық пен сенім орнату.

Алайда бұл механизмдер көбіне қоғамның шынайы қатысуынан гөрі, формализмге ұқсап кетеді. Мысалы, кейбір сарапшылар қоғамдық кеңестерге қатысатындардың көпшілігі – билікке жақын немесе тікелей мемлекеттік қызмет өкілдері екенін атап өтуде.

Қоғамдық кеңестердің құрамы 2022 жылы елеулі түрде жаңарды – оның 85%-ын азаматтық сектор өкілдері құраған. Дегенмен, олардың тиімділігіне қатысты пікірлер екіұшты. Бұл статистика оң серпінді көрсеткенімен, жүйенің жұмысында құрылымдық және құқықтық шектеулер сақталып отыр. Кеңестердің ұсынымдары орындалмай қалатын жағдайлар жиі кездеседі, ал мониторинг нәтижелері көпшілікке жария етілмейді.

Қазақстанда электронды үкімет құралдары арқылы азаматтық қатысу механизмі дамып келеді: «E-Otinish» арқылы 2021 жылдан бері 7,8 миллионнан астам өтініш түскен; «Smart Data Үкімет» жүйесінде 2024 жылдың өзінде 2,3 миллион өтініш тіркелген; Электронды петициялар мен «Quryltai» платформасы арқылы ұсыныстар қабылдау жүйесі іске қосылған.

Бірақ осы құралдардың бар екеніне қарамастан, оларға қатысатын азаматтардың үлесі төмен. Бір жағынан бұл – ақпараттың жеткіліксіздігі мен сандық сауаттың әлсіздігі, екінші жағынан – кері байланыстың жеткіліксіздігімен байланысты.

Бұл қадам азаматтарға мемлекеттік саясатқа әсер ету мүмкіндігін берсе де, референдумға қатысудың өзі жеткіліксіз – ақпараттық кампаниялар мен қоғамдық пікірталас жүргізу мәдениеті дамымаған. Тиісінше, көпшілік саяси шешімдердің салдарын толық түсіне бермейді.

Заңнамалық тұрғыдан қоғамдық бақылау мен тыңдаулардың формалары белгіленгенімен, олардың тәжірибедегі тиімділігі әлсіз:

· Оларға қатысатындар арасында нағыз азаматтық өкілдерден гөрі шенеуніктер жиі кездеседі;

· Ұсыныстар жиі құжат күйінде қалып қояды;

· Техникалық, логистикалық, ұйымдастырушылық кедергілер – өңірлік қатысушылардың белсенділігін шектейді.

Бұдан бөлек, қоғамдық тыңдаулардың қорытындылары БАҚ пен ресми сайттарда аз жарияланады, бұл ашықтыққа күмән туғызады. Азаматтық белсенділікті арттыру үшін дебат мәдениетін дамыту – аса маңызды. Бүгінгі күні бұл бағытта елеулі ілгерілеу байқалмайды:

· Қоғамдық алаңдарда пікір алмасу мәдениеті қалыптаспай отыр.

· Кандидаттар арасындағы пікірталастар шектеулі, билік өкілдері тікелей дебатқа сирек қатысады;

· Парламенттік және президенттік сайлау алдында дебаттар формалды сипатта өтеді.

Саяси және азаматтық сауаттылықты арттыру үшін аргументтелген пікірталас дәстүрі керек. Бұл қоғамның өз ойын еркін жеткізуіне, шешім қабылдауға ықпал етуіне жол ашады.

«Әділетті Қазақстан» ұраны шеңберінде мемлекет азаматтық қоғаммен жаңа деңгейдегі серіктестік орнатуға ұмтылып отыр. Бұл үшін азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы қайта қаралуы тиіс. Заңнамалық негіз жаңартылып, деректерге қол жеткізу, есеп беру және қоғамдық мониторинг процестері нақты тетікке айналуы қажет. Сондай-ақ мемлекет ұсынған платформалармен қатар, азаматтар да жауапкершілікпен әрі белсенді түрде қатысуы керек.

Қазақстандағы азаматтық қоғам дамуы формальды қатысудан мағыналы және нәтижелі қатысуға өтуді талап етеді. Қоғамдық кеңестер, цифрлық платформалар, тыңдаулар мен дебаттар – барлығы тиімді құралға айналуы үшін мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді арттыру қажет. Бұл тек техникалық емес, мәдени трансформацияны қажет ететін ұзақ мерзімді процесс.