Атом өнеркәсібінің игілігі

Технологиялық дербестіктің қозғаушы күші

Мысалы, 2023 жылдың қарашасында пайдалануға берілген Беларусь АЭС-нің №2 блогі электр энергия­сы­на деген қажеттіліктің 40%-ын қамтамасыз ете алды. Нәти­жесінде, 2 үлкен ГРЭС-тегі ескі және тиімділігі төмен бу энергоблоктері пайдаланудан шығарылды. Онымен қоймай, Ресейден импортталатын табиғи газ көлемі 5,6 млрд текше метрге дейін қысқарды. Игілік мұнымен де бітпей, қалалық жылумен жабдықтау жүйесінде газбен жылытуды электрмен жылытуға ішінара ауыстыру мүмкін болды.

Десе де, атом өнеркәсібінің қызметі тек электр энергиясы міндетімен ғана шектелмей­ді. Ол әртүрлі саладағы техно­логиялық дербестікке қол жеткізудің қоз­ғаушы күшіне айналады.

Эконо­миканы әртарап­тан­дыру­ға, өнеркәсіптік өнді­ріс пен өңірдің инвестиция­лық тартым­ды­лығын арттыру­ға, кадрлық әлеует­ті дамытуға және аралас са­­лаларда материалдармен, құ­ры­лыс жабдықтарымен қам­тама­­сыз ету, коммуналдық және бас­­қа қыз­меттерді көрсету үшін биз­­нес­ті өрістетуге сан-салалы жол ашады.

Қанша жұмыс орны құрылады?

Түркия елінің «Аккую» АЭС-нің құрылысымен танысуға барған сапарымызда «Росатом – халық­аралық желі» жеке ме­ке­месінің бас директоры Вадим Титовты әңгімеге тартып, АЭС туралы бірқатар мәлі­мет­ке қа­нық­тық. Оның айтуынша АЭС құры­лысының шарық­тау кезеңінде нысанда ондаған мың адам жұмыс істейді. Статис­тикалық мәліметтерге сүйенсек, жұмыс істеп тұрған АЭС-те бір жұмыс орта есеппен инфрақұ­рылымда және онымен байланысты салаларда 10 жұмыс орнын ашады.

Халықаралық энергетика агенттігінің (ХЭА) жаһандық энер­гетикалық жұмыспен қамту туралы есебі болашақта атом өнеркәсібі үшін білікті жұмысшылардың тапшылығы болатынын болжап отыр. Таза энергияға көшу бүкіл әлемде көбірек жұмыс орынын құруға мүмкіндік береді. Атом энергетикасы жергілікті және аймақтық экономикаға пайда әкелетін көптеген жұмыс орыны мен тұрақты жұмыспен қамтуды қам­тамасыз етеді. Бүкіл әлемде бел­сенді дамып келе жатқан ядро­лық медицина және басқа да техно­логиялық секторларда да жоғары білікті кадрлар қажет болады.

Ядролық отын энергия бағасын тұрақтандыра ала ма?

Статистикаға сүйенсек, табиғи уранның бағасы газ бен мұнай бағасына қарағанда құбыл­малылыққа аз ұшырайды. Соны­мен қатар басқа энергия көз­дері­мен салыстырғанда, электр энергия­сының қалыпты құнында ядро­лық отынның үлесі өте аз және ша­мамен 10%-ды құрайды. Жанар­май құю стансалары үшін отын­ның үлесі – 60%, дизельдік зауыт­тарда – 85%. Бұл соңғы жыл­дары көмірсутегі отыны нары­ғында байқалып отырған құбыл­малылықтан сақтандырады. Оған қоса, толық ядролық отын – отын жинағы – жоғары қосылған құны бар күрделі жоғары техноло­гия­лық өнім. Сондықтан жаңа ядро­лық отынның бағасы нарықтық ауытқуларға өте аз ұшырайды.

Ядролық энергия қаншалықты қауіпті?

Көп зерттеу атомдық энергия­ның көмір немесе мұнайға қара­ғанда әлдеқайда қауіпсіз екенін көрсетеді. Мұндай қорытынды әр саладағы өлім статистикасын зерттеп, зерделеу арқылы жасалған. Төтенше жағдай кезінде, тау-кен кәсіпорындарында және электр стансаларында өндірістік апат кезінде, сондай-ақ ауаның ластануы нәтижесінде зардап шеккен тұрғындардың ахуалына қарап, әр істің анық-қанығын айыруға болады. Көмір өнеркәсібі – өлім көп тіркелетін өндіріс саласы. Онда 1 ТВт/сағ өндіріс 100 адамның өмірін жалмайды. Мұнай мен биоотынның қаупі шамалы аз дегенмен, термелеп қарасаң оның да адам баласына тигізетін залалы бастан асады.

Жапониядағы «Фукусима-1» атом стансасындағы апаттан кейін МАГАТЭ АЭС-тер үшін халықаралық қауіпсіздік стандарттарын күшейтті. Енді атом электр стансасын жобалауға қойылатын талаптар 10 мың жылда бір рет болатын табиғи апаттарды ескереді. Қалыпты жұмыс кезінде АЭС маманға, халыққа және қоршаған ортаға қауіп төндірмейді. Дегенмен АЭС-терде оқыс оқиғалар мен апаттардың алдын алу және олар орын алған жағдайда залалдың азаюы кешенді түрде қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ретте АЭС-тің қауіпсіздік жүйе­лері маңызды рөл атқарады. «Фукусимадан кейінгі» типтегі заманауи АЭС-терде, атап айтқанда, ВВЭР-1200 буыны III+ бар АЭС-терде жер сілкінісі кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ететін белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелерінің комбинациясы қолданылады. Рихтер шкаласы бойынша 8, су тасқыны, торнадо және ұшақ апаттарына төтеп береді.

Ең бастысы АЭС-те электр энергиясын өндіру кезінде оттегі шығыны және көмірқышқыл газы ғана емес, сонымен қатар басқа «парниктік» ластаушы заттардың, улы және канце­роген­дік заттар­дың шыға­рын­дылары болмайды.

Ядролық генерация рөлі

Ядролық энергетиканың өте бай тарихы бар. Бірнеше буын­ның дәлелденген технологиялары әлі күнге қалыпты жұмыс істеп тұр. Олардың әрқайсысы алдың­ғысынан қауіпсіз. Соңғы жыл­дары атомның атмосфераға парник­тік газ шығарынды­ларын азайту­дағы және планетаның клима­тын сақтаудағы рөлі барған сайын айқын бола бас­тады. Бүгін­де кәсіби мамандар мен жұртшы­лықтың көз алдында атом энер­гетикасы декарбонизация мақса­тына қол жеткізу үшін дәлелден­ген және тұрақты шешім ретінде қа­был­данды. Жаһандық климат­тық күн тәртібі қазірдің өзінде қосымша заңнамалық талаптарды белгілеп, бизнес ортаны жүйелі түрлендіруге алып келеді. Көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге міндеттеме алған көптеген елде атом энергиясы ұзақ уақыт бойы «жасыл» энергия көзі ретінде жіктеледі.

Соңғы үш жылда әлемде атом энер­гетикасына өте күрделі бет­бұ­рыс жасалды. Былтыр Дубай­­да өткен COP-28 конференциясын­­да жетекші елдердің барлығы дерлік климаттың өзгеруімен күресу үшін әлемнің ядролық қуаты 2050 жылға қарай үш есе артуы керек деген мәлімдеме жасады. ХЭА-ның болжамдарына сәйкес, ядролық генерацияның қуаты 2022 жылғы 417 ГВт-тан 2050 жылы 620 ГВт-қа дейін арта­ды деп күтіліп отыр. Көп­теген на­рық қатысушылары қазірдің өзін­де шешуші әрекетке шақырып жа­тыр. Атом энергиясы төмен көмір­текті баланстың негізі болатынына сенетін кез әлдеқашан жетті.

Жел мен күн – энергетикалық тепе-теңдіктің қажетті элемент­тері. Олар экологиялық таза және жа­ңартылатын энергия көзі ретін­де мағлұм. Бірақ белгілі себептерге байланысты олар тәулік бойы тұрақты электр энергиясын өндіруді қамтама­сыз ете алмайды. Тұтынушы­ларды энергиямен қамтамасыз етудің жалпы сенімділігінің төмендеуіне жол бермеу үшін мұндай үзіліссіз энергия көздері елдің энергетикалық жүйесіне дұрыс интеграциялануды талап етеді.

Жаһандық консенсус, бірінші­ден, атомның «жасыл» таза энергия балансында маңызды рөл атқаратынын айтады. Екіншіден, атом энергиясы – ауа райына, та­биғатқа, тәулік уақытына қарамас­тан өндірілетін базалық энергия­ ретінде энергетикалық балансқа қосылуы керек. Қазір қарқынды дамып келе жатқан елдерде атом энергетикасын дамытудың сер­пінді бағдарламалары бар. 

Нұрбай ЖОЛШЫБАЙҰЛЫ