Махсұтхан ТӘШІМОВ, оқытушы: Жас домбырашыға кәсіби нота сауаты қажет

Әр ұлтты бір-бірінен тілі мен түр-тұрпаты ғана емес, ұлттық киім, бұйым, тағам түрлері де ерекшелеп тұратыны айқын. Мысалы, қазақ десе, көз алдыңа бірден киіз үй, ою-өрнек, домбыраның келе қалуы – заңдылық. Ал кезінде әр қазақтың төрінде тұрған сол домбыраны қазіргі ұрпақ шерте ала ма? Ілуде бір құймақұлақтары болмаса, балалардың бәріне бірдей домбыра үйрету мүмкін бе? Осы және басқа да сұрақтарды біз Алматы қаласы Ахмет Жұбанов атындағы дарынды балаларға арналған РҚМММИ домбыра аспабының оқытушысы Махсұтхан Тәшімовке қойып көрдік, деп хабарлайды JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігінің тілшісі.

– Махсұтхан Тоқтанұлы, ертеде қазақ өзінің ұлттық аспабы – домбыраны ешкімнің арнайы үйретуінсіз, тіпті нота дегеннің не екенін білмей-ақ меңгере беретін еді. Қазір елде домбыра үйірмелері көбейді. Жалпы, қазақтың осы бір көне аспабын музыкадан хабары жоқ баланың да қолына ұстату әдісі қашаннан бері дәстүрге айналған?

– Иә, дұрыс айтасыз. Жалпы, бұл домбыра үйрету әдісі арнайы пән ретінде 80-жылдардан оқытыла бастады. Оған дейін музыка мектептерінде, колледждерде дәріс берілді. Домбыра өнерінің, оны үйрену, үйретудің ұзақ ғұмырнамалық тарихы бар. Ол – бағзыдан келе жатқан дәстүрлі құймақұлақ әдісі. Кәсіби домбырашы болу бәріне міндет емес, бірақ домбыраны білу – бар қазаққа қажеттілік.

– Жақсы, ол жағы түсінікті. Ал қазір домбыраны ешкім сахна төрінде малдас құрып отырып шертпейді ғой. Орындықта қақиып отырады. Оның да кәсіби тұрғыда бір нақты талабы бар шығар?

– Әрине, дыбыстың таза әрі құлаққа жағымды шығуы домбырашының отырысына және аспаптың дұрыс орналасуына тығыз байланысты. Домбыра үйренушілеріне орындықта дұрыс отыру мен аспапты дұрыс ұстауды үйрету – өте мән берелік жұмыс. Домбырашыны орындықтың алдыңғы жартысына, оң аяқты сол аяқтың үстіне қойып (ұлдар үшін: сол аяқтың тізесінің үстіне оң аяқ тобығының сәл жоғарғы тұсы орналасуы керек), отырып ойнайды. Қыз балалардың отырысының ұлдарға қарағанда сәл өзгешелігі бар, бұл – ұлдар мен қыздардың киім ерекшелігіне байланысты. Үйренуші аспапты қысылмай-қымтырылмай меңгеруі үшін киімі денеге тар болмай, емін-еркін отыруы қажет. Әсіресе екі иықты түсіріп, еңкеймей, тік отыруға жаттыққан жөн. Орындықта дұрыс отырмау, мысалы, еңкіш отыру, шалқақ отыру немесе қырын отыру домбырашыға ыңғайсыздық тудырып, сол қолдың дұрыс орналаспауына, оң қолдың білезік буынының дұрыс қалыптаспауына, шынтақтың денеге қысылып, иықтың бір-бірінен жоғары болуына әкеп соғады.

Сондай-ақ домбырашының сол аяғы еденге нық басылып, өзі денесін тік ұстауы керек. Алғашқы үйрену кезінде басын аздап алға қарай еңкейткені жөн, өйткені орындаушы домбыра пернелерін және өз отырысының дұрыс немесе терістігін қадағалап отыруы керек. Домбыраның басы сол иықтың деңгейіне дейін көтеріліп, шанақтың төменгі бүйірі оң аяқтың үстіне орналасады да, ал жоғарғы бүйірі кеудеге тақалып тұруы керек. Оң қолдың шынтағы қақпақтың ішекке дейінгі бөлігіне тиектің сыртқы жағынан орналасады. Домбыраның сабы (гриф) сол қолдағы сұқ саусақтың үшінші буыны мен бас бармақтың екінші буынынның аралығында ұсталып, бас бармақ екінші (ортаңғы) саусақтың тұсына дәл келіп тұруы керек. Бұл жағдай домбырашының негізгі отырысы болып есептеледі. Кейде отырыстың биік немесе аласалығына байланысты негізгі отырыстың өзгеріп кетпеуі үшін, домбырашының, орындығы бойына лайық (төмен немесе жоғары) болуы шарт. Оң және сол қолдардың жеңіл де жылдам қозғалыстары аспапты дұрыс ұстауға тығыз байланысты.

– Мәссаған, тәртіп-талабы көп екен! Оған қоса, бұның бәрін меңгергеннен кейін қос ішекті қағыстың өзі көп рөл ойнайды емес пе?

– Иә, ол үшін алдымен оң қолдың шынтақ буыны домбыраның жоғары бүйіріне, ішекке дейінгі жерге, қақпақтың бетіне орналасады. Оң қолдың білек буыны сәл иіліп, 60 градус шамасында бұрыш жасап орналасады. Бас бармақ сұқ саусақпен ұштасып, бос ұсталады да қалған саусақтар сұқ саусақтың бағытымен бір-біріне бос жалғасып жатады. Саусақтар мен алақанның арасында сәл қуыс қалуы керек. Саусақтарды бытыратып немесе бір-бірінен алшақ ұстағанда дыбыс өте әлсіз шығады. Себебі қағыс қағуға тек бармақ пен сұқ саусақтың күші жеткіліксіз, сондықтан қалған саусақтар сұқ саусақпен жалғасып, қосымша күш беруі керек. Оң қолдың бұлай орналасуын қос ішекті бір мезгілде ойнағанда пайдаланады, ал әрбір ішекте жеке-жеке ойнағанда оң қол сәл басқаша орналасады. Оң қолдың басынан шынтақ буынына дейінгі бөлігі қақпақтың бойынан ішектің үстіне орналасады да ал шынтақ буыны қақпақ пен шанақтың қырына таяу орналасады. Бас бармақ үстіңгі көлбеу орналасып, ал сұқ саусақ сәл бүгілген күйінде орналасады.

Шертпе дәстүріндегі күйлерді орындағанда оң қолдың жоғарыда айтылған позициялық қалпы сәл өзгеріп, сұқ саусақпен қағыс қаққанда алақан жазылып кетеді. Мұнда саусақтардың шашырамай, бірге жүргенін қадағалау қажет. Сол қол шынтақ буынынан бүгіліп, сол қолдың басынан иыққа дейінгі аралықта 60 градус шамасында бұрыш жасап, домбыраның сабына (грифке) орналасады. Домбыраның сабы сұқ саусақ, бас бармақпен ұсталып, ал қалған саусақтар сұқ саусақтың бағытымен қос ішектің үстіне бос орналасады. Жалпы оң қолдың саусақтары қалай жиналып тұратын болса, сол қолдың саусақтары да солай орналасуы керек. Айырмашылығы: оң қолдың саусақтары төмен, ал сол қолдың саусақтары жоғары қарай бағытталған.

Домбыраның сабы сол қолдың алақанына тимеуге тиіс. Домбыра сабы мен алақанның арасы қуыс болуы шарт. Егер домбыраның сабы алақанға тиіп тұрса, сол қолдың білезік буыны қысылып қалады да саусақтардың қозғалысына кедергі жасайды. Пернелерді басқанда сол қол саусақтарының тырнаққа жақын жеріндегі жұмсақ етімен және перненің дәл үстінен баспай, пернеден сәл төмендеу жерінен дәл басу керек. Бұл дыбыстың таза, әрі сапалы шығуын қамтамасыз етеді.

– Аға, енді осы қағыстардың теориясын айтып беріңізші! Үйретудің сыртқы формасынан гөрі бізге сол жағы таңсықтау ғой. Оның ғылыми тұрғыда қандай атаулары бар?

– Домбырада қолданылатын қандай қағыстың түрі болса да оның бәрі дерлік дыбыс шығарудың тәсілі болып есептеледі. Иә, домбырадағы қағыстардың өзіндік атаулары бар. Мысалы, төмен және жоғары қағылатын қағыс – «алмакезек» немесе «қара қағыс», тұтып ойнайтын қағыс «тұтпа қағыс» деп аталады. Қағылу мінезіне байланысты қағыстардың көптеген аты кезігеді. Мысалы, «ілме қағыс», «сипай қағыс», «түйдек қағыс», «түрікпен қағыс», «бөгеме қағыс», т.с.с. Домбырада қағыстарды қағылу бағытына қарай белгілейді. Төмен бағыттағысы «П» белгісімен, ал жоғары қағылғаны «V» деп белгіленеді. Қағыстардың сан түрі осы екі белгі арқылы белгіленіп, әр күйдің басында көрсетіледі. Мысалы, пvv; ппv; ппvv; пvvv...

Домбырада күрделі шығармаларды орындауға байланысты классикалық аспаптардан алынған қағыс түрлері де қолданылады. Олар жалпы «штрихтар» деп аталып, бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, пицикато, тремоло, қос тремоло т.с.с. Дара ішекте сұқ саусақпен төмен-жоғары бағытта немесе бас бармақпен төмен қағылатын әдісті «пицикато» деп атайды. Осы өте жиі алынған түрі – «тремоло», ол ноталарды үзбей, жалғастырып орындау үшін қолданылады. Бұл әдіс білезік буынның көмегімен қос ішекте де орындалады. Шығармадағы әр нотаның бөліп-бөліп, қысқа тремоломен орындалуын «деташе штрихы» деп атайды. Домбырада қолданылатын әдістердің ішінде акцент, глиссандо, стаккато, портаменто сияқты штрихтар да бар. Акцент – көрсетілген дыбысты жеке, бөліп (салмақ түсіре) орындауда берілсе, глиссандо екі нотаның арасын тремоло арқылы жалғастыра, домбыра сабымен жылжыта ойнауды көрсетеді. Стаккато дыбысты өте қысқа, бөліп-бөліп орындауды көрсетсе, ал портаменто дыбыстардың арасын үзбей, сол қолды көтермей орындау керек екенін білдіреді. Домбырашының оң қол шеберлігі осы әдістерді меңгеруге байланысты болады. Оңай қағыстан күрделі қағыстарға қарай біртіндеп жаттығу керек. Оң қол шеберлігін арттыру үшін арнайы жаттығу, этюдтер қолданған жөн. Домбыра үнінің сапасы, дыбыс көркемдігі тікелей оң қол шеберлігіне де байланысты, сондықтан оқушы бұл әдістерге мұқият дайындалуы керек.

– Дұрыс отыру, пернеге саусақты жүгірте білу, қағыстан жаңылмау жағын айттық. Енді бұлардың нәтижесінде ырғақ пайда болады ғой. Оған қалай көңіл бөлесіздер?

– Ырғақтың музыкада алатын орны ерекше. Домбырадан сабақ беру барысында ырғақты түсіндіруге өте көп көңіл бөлінуі қажет. Оқушыны ырғаққа тәрбиелеу – жалпы шығарма екпінін сезінуді жетілдіру тактідегі ұзақтықты тез қабылдауды қамтиды. Оқушы сабақ кезінде біртіндеп жаңа ырғақтық суреттерді меңгере беруі керек. Мысалы, бірінен кейін бірі келіп отыратын ширектік, сегіздік, он алтылық ноталарды, затакт, пунктирлі ырғақ, синкопалық ырғақ, т.с.с. түсініп ойнау қажет. Осымен оқушы өзінің ырғақ жөніндегі түсінігін қалыптастырады. Оқу жоспарын жасау барысында оқытушы бұл жұмысқа сабақтың көпшілік уақытын бөлуі керек. Бастапқы оқыту барысында оқушының дәлме-дәл санап ойнауын қадағалап отырған жөн. Ырғақты қалыптастыру кезеңінде оқытушы оқушының қандай кезде дұрыс санамай отырғанын ескеріп, оны тез түзетуге шара қолдануы керек. Оқушының әсіресе пауза санамауы, нота ұзақтығын қысқартып ойнауы, дуоль, триоль, т.с.с динамикалық тәсілдерді пайдаланбауы, шығарманы ойнау кезінде жылдамдатып немесе жайлатып қалуы, синкопада немесе шығарманың қиындау жерлерінде мүдіріп қалуы, шығарманың әрбір фразаларын аяқтауды жылдамдатып кетуі – міне, осылардың барлығы ырғақты дұрыс меңгере алмауынан болады. Сондықтан ән-күйді алғаш талдағанда өте жай екпінде, бір қалыпты санатып үйреткен жөн. Сондай-ақ оқушының орындаушылық тәсілдерді меңгеру барысында сан түрлі ырғақпен жаттыққаны дұрыс. Мысалы, тремоло, пицикако т.с.с. штрихтары бар шығармалар екпіні жағынан да жай, жылдам немесе орташа болып дамуы керек.

Қорыта айтқанда, домбырашының техникалық өсуі дегенді әртүрлі штрих, ырғақ, екпінді еркін меңгерген шеберлік жиынтық деп түсіну керек.

– Осы орайда оқушыға нота үйрету жөнінде де бірер ауыз түсінік бере кетсеңіз...

– Нотаны бірден оқуға жаттығуды домбырашының дұрыс отырысты меңгеріп, екі қол қозғалыстарын қалыптастырғаннан кейін бастаған жөн. Бұл жаттығу берілген ноталық үлгіні әрі жай екпінде, әрі ырғақты сақтап, санап ойнағанда ғана нәтижелі болады. Бірден оқуға жіберілген ноталар ойнауға әрі санап отыруға ыңғайлы болып, оқушы білетін қағыстармен орындалады. Шығарманы бірден оқып, ойнау барысында гармониялық үндестікті бұзбай, аппликатуралық ерекшеліктерін өзгертпей, берілген мінездемеге сәйкес орындауға тырысу керек. Шығарманы бірден оқып, ойнауға басты мән біріліп, оған ұстаз тарапынан арнайы уақыт бөлінуі қажет. Үйге берілген тапсырмалардың ішінде бірден оқып, үйренуге арналған шағын ән-күйлердің ұмытылмағаны абзал. Осындай ән-күйлерге оқушы өзінің аппликатурасын, қағыстарын қайтып орындаса, әрі қызықты, әрі әсерлі болары сөзсіз.

– Ертеде жұрт домбыраны сол нотасыз-ақ үйренуші еді ғой?

– Сан жүйесімен бе? Иә, домбыраны үйрнеуді ниет еткен, рухани тектілігі, таудай талабы бар жандарға сан жүйесімен үйрету – есте сақтау қабілеті қалыптаспаған үйренушіге тиімді әдіс. Бұл тез үйренумен қатар, нота сауатын қажетсінбейтін домбырашыға арналады. Сонымен қатар жас балаларға үйрету кезеңінде нота уақыт алады.

Құймақұлақ – дәстүрлі күй үйрету мектебі. Құймақұлақ әдісі – жалпы домбыра үйрету мектебінің өзегі. Бұл қасиет музыка маманының әрқайсысында болуы шарт, көбінесе табиғаттан беріледі. Құймақұлақ әдісінің ғасырлық тарихы бар. Ол заманда да, қазір де күй ғұмыр боп өскен ауыл баласы құлақпен қабылдаған. Оны домбыра үстіне қолын қойып, ешкім үйретпеген. Бұл – үйрету әдісінің қиыны, бірақ ең тиімдісі.

– Демек қазір де үйірмеде домбыраны нотасыз үйретуге бола ма?

– Мен сізге оны былай түсіндірейін, бәрібір де кәсіби нота сауаты – домбырашы мамандығын қалаған әрбір азаматтың үйрену жолы. Қазір музыка мектептерінің ұстанар бағыты, дәстүрлі құймақұлақ әдісі нота сауатымен қатар жүргізіледі. Әдістердің қайсысы болса да ешбір маманға кедергі келтірмейді. Кәсіби жүйе үшін нотамен үйрету қажет.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Дәулет АСАУ