Еңбек нарығындағы өзгерістер

2023 жылдың бірінші тоқсанындағы орташа айлық жалақы Қазақстанда 340 636 теңгені құрады. Ұлттық статистика бюросының мәліметтері бойынша, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бұл көрсеткіш 19,3% - ға өсті. Қосшы қаласында осы жылдың 1 мамырында жұмыспен қамтылған халық саны 26 649 адам. Ресми дерек бойынша жұмысқа орналасу мәселесі бойынша – 579 адам, 203 адам жұмысқа орналастырылды, жұмыссыздар саны – 253 адам. 410 жаңа жұмыс орны құрылды, оның ішінде тұрақты 362, уақытша 34. Қала халқының жан басына шаққандағы ең төменгі күнкөріс деңгейі орташа есеппен 48 955 теңгені құрады, 114,6% - орташа облыстық күнкөріс деңгейімен арақатынас. Есепті күнге орташа айлық жалақы 303 712 теңгені құрады (кәсіпкерлік қызметпен айналысатын шағын кәсіпорындарды есептемегенде). Орташа жалақының орташа облыстық деңгейіне қатынасы 111%. Жалпы, соңғы 9 жылда орташа айлық жалақы бойынша ең жоғары өсім келесі салаларда байқалады:

• әкімшілік және қосалқы қызмет көрсету саласындағы қызмет (+270%);
• құрылыс (+265%);
• білім (+253%);
• ақпарат және байланыс (+223%);
• тұрғын үй және тамақтану қызметтерін ұсыну (+218%).

Экономика ғылымдарының докторы Атамұрат Шаменовтың пікірінше, еңбек нарығы экономиканың көрінісі және ол өзгеруге бейім. «Егер сіз орташа айлық жалақыны бақылайтын болсаңыз, оның қалай өсіп жатқанын көре аласыз. Биылғы жылдың бірінші тоқсанында ол 340 636 теңгеге жетті. Әрине, көптеген адамдар бұл санмен келіспейді. Бірақ бұл басқа мәселе. Тұтастай алғанда, бұл оң факторға ие, тіпті егер ол шамадан тыс болса да, өйткені ресми немесе бейресми жұмысқа орналасу кезінде жұмыс беруші мен жұмыс іздеуші оған белгілі бір дәрежеде назар аударады. Ол еңбек нарығының барлық қатысушылары үшін жолақ ретінде қызмет етуі керек», – дейді Атамұрат Шаменов. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2028 жылға дейін еңбек нарығын дамытудың кешенді жоспарын әзірледі. Жобаның мақсаты – «азаматтардың жекелеген осал санаттарын жұмыспен қамтуға жәрдемдесуден», «еңбекке қабілетті азаматтардың барлық санаттарын нәтижелі жұмыспен қамту үшін тең бастапқы жағдай  жасауға» көшу. Сарапшылар күрделі жұмыс орындарының жетіспеушілігін айтып жүр.  37% жұмыс орны жұмысшылардан жоғары деңгейдегі дағдыларды талап етеді. Мемлекеттік меншік кәсіпорындарында жоғары білікті кадрлар басым жұмыс істейді, ал жеке сектор орта білікті мамандарға артықшылық береді. «Біліктілігі жоғары жұмыс орындарының жоғары үлесіне қарамастан, саладағы еңбек өнімділігі төмен болуы мүмкін. Мысалы, өнер, ойын-сауық және демалыс саласында дағдылары жоғары жұмыс орындарының 66% - ы, ал өнімділігі бір жұмыспен қамтылғандарға 5,4 млн теңгеге тең, бұл ел бойынша көрсеткіштен 1,5 есе аз. Жұмыспен қамтылғандардың 30% - ы сауда және ауыл шаруашылығында жұмыс істейді, онда біліктілігі жоқ жұмыс орындарының ең көп саны», - деген мәлімдеме жасады Еңбек министрлігі. Еңбек нарығында қандай болжам бар? 2030 жылға дейін орташа және төмен дағдылары бар қызметкерлерге сұраныс сақталады деп болжануда. Болжамның базалық сценарийінде 2022-2030 жылдардағы жалдамалы еңбекке сұраныс 1 908 мың адамды құрайды деп күтілуде. Қазіргі жағдайда кадрларға деген сұраныс негізінен  жұмысшыларды ауыстыру арқылы өседі (жас және табиғи себептер). Сондай-ақ, еңбек нарығы 2000 жылдардағы демографиялық өсімге байланысты жыл сайын 300-400 мың жастың жастар ағынының жеделдеуіне байланысты үлкен қысымға ұшырайды деп болжануда. «Жалпы орта және орта кәсіптік білімі бар жастардың бірінші толқыны қазірдің өзінде еңбек нарығына жетуде. 2026 жылы жоғары білімі бар жастар келе бастайды. Дегенмен, 2028 жылға дейін нарықтағы жағдай әйелдердің зейнеткерлік жасын арттыруды тоқтата тұрудың арқасында соншалықты алаңдатарлық болмайды. Алайда, 2028 жылдан бастап әйелдердің зейнеткерлік жасын арттыруды қайта бастау жоспарлануда, бұл егде жастағы әйелдердің жұмыс күшінен шығуын бәсеңдетуге алып келеді. Жас жұмыс күшінің ұлғаюымен бірге бұл еңбек нарығындағы жағдайды күрт нашарлатады (қос соққы)», –  дейді мамандар. Еңбек нарығына қатысты мемлекет жоспары қандай? Кешенді жоспарда еңбек нарығын дамытудың басты бағдары жұмыс орындарының санын, сапасын және инклюзивтілігін арттыру үшін жағдайлар жасау деп көрсетілген. Бұл ретте «сапалы жұмыс орны» ұғымы тұрақты жұмыспен қамтылумен, өңірдегі орташа жалақыдан кем емес еңбекақы төлеу деңгейімен, жеңілдіктер мен қауіпсіз жұмыс ортасының болуымен сипатталады және мыналармен айқындалады. Демек: аймақтағы еңбекақы деңгейі – орташа жалақы. Экономикада туындаған күйзелістерді сіңіру үшін өңірлердегі орташа жалақы әр 6 ай сайын қайта қаралады; тұрақты жұмыспен қамту дегеніміз, қызметкер ≥ 6 ай тұрақты жұмыспен қамтылуы керек; зейнетақымен қамсыздандыру, ақылы еңбек демалысы, медициналық сақтандыру және өтемақының басқа түрлері сияқты жеңілдіктер; қауіпсіз жұмыс ортасы, кәсіпорынның жұмыс ортасының қауіпсіздігін бағалау үшін осы саладағы жұмыс орындарына қатысты өндірістік жарақаттар мен өлім-жітім санын салыстыру әдістемесі қолданылады. Құжатты әзірлеушілер атап өткендей, жұмыс орындарының сапасы мен қолжетімділігі көбінесе өнімділік деңгейімен анықталады. Соңғы он жылда елдегі экономикалық өсу мен жұмыспен қамтудың артуы 2013 жылдан бері тауар өндіруден төмен болып келе жатқан еңбек өнімділігінің төмендігімен ерекшеленетін қызмет көрсету секторымен байланысты болған. «Сапалы жұмыс орындарынан кейін еңбек көші-қоны үшін жағдай жасау өңірлер мен салалар бөлінісінде еңбек ресурстарының ағынын тиімді бөлуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жұмыс орындарының саны мен сапасын арттыру өңірлік және салалық мамандандыруды өзгертуге бағытталған қайта даярлау мен оқытуды талап етеді, бұл әділ ауысу үшін өте маңызды», – делінген құжатта. Сонымен, жаңа жұмыс орындарын құрудың негізгі факторлары кәсіпорындар санының ұлғаюы, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар бизнесінің көлемі мен ауқымының ұлғаюы, бизнесті көлеңкелі сектордан ресми секторға көшіру болады. Еңбек министрлігінің пікірінше, жоғарыда аталған факторларды үйлестіру үшін бизнесті жүргізу үшін институционалдық реформалар қажет. Негізгі шарттар ретінде жеке меншікті қорғау және бәсекелестікті дамыту сияқты мәселелерді атап өтуге болады. Жобада Қазақстанда жаңа және сапалы жұмыс орындарын құру экономиканың тұрақты және прогрессивті өсуін және халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз ету үшін экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және білім беруді қоса алғанда, әртүрлі факторларды ескеруді талап ететіні көрсетілген. Тау-кен және өңдеу өнеркәсібі экономиканың негізгі драйвері болып қала береді, оның дамуына құрылыстағы, қызмет көрсету саласындағы немесе ауыл шаруашылығындағы экономикалық өсу тәуелді болады. Мәселен, Қазақстанның өнеркәсіптік секторында жаңа сапалы жұмыс орындарын құру, өз кезегінде экономиканың қолданыстағы өндірістерді жаңғыртуға және кеңейтуге инвестициялар тарту, жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындар құру қабілетіне байланысты. Осыған байланысты, ұсынылатын негізгі бастамалар дамушы елдердегі қуып жетіп келе жатқан жаңғыртуға арналған дәстүрлі, бірақ кем емес даму үшін ажырамас ұсыныстар жиынтығынан тұрады. Бұл жоспардан не күтіледі? Еңбек министрлігінің пікірінше, бұл кооперация жалпы аграрлық өндіріс пен жекелеген ауыл өндірушілерінің табысын орта есеппен 3 есеге дейін арттыруға мүмкіндік береді. Қазақстандағы қызмет көрсету секторы ел экономикасына елеулі үлес қосып, елдің ЖІӨ-нің 52,5%-ын құрайды. Сектор сауда, көлік, телекоммуникация, қаржы, жылжымайтын мүлік және мемлекеттік басқару сияқты көптеген қызмет түрлерін қамтиды.  Қызмет түрлерінің кең ауқымын ескере отырып, осы кешенді жоспардағы ұсынымдар үш салаға, атап айтқанда ақпарат пен байланысқа; кәсіби, ғылыми және техникалық қызметке; әкімшілік және қосалқы қызмет көрсету саласындағы қызметке, оларда бәсекеге қабілетті даму әлеуеті мен білім экономикасына жататындығына байланысты жатады. Кешенді жоспардың маңызды аспектісі сапалы жұмыс орындарын ұлғайтуға бағытталған. Сондай-ақ, жаңа жұмыс орындарын құруға және жұмыспен қамту деңгейін арттыруға ықпал ететін шағын және орта бизнесті дамыту үшін мүмкіндіктерді қамтамасыз ету маңызды. Кешенді жоспардың тағы бір маңызды бағыты цифрлық экономиканы дамыту және ақпараттық технологиялар саласындағы халықтың біліктілігін арттыру. Бұл жаңа сапалы жұмыс орындарын құруға және жалпы экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, еңбек нарығын дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді жоспары кәсіптік білім беру мен кадрлар даярлау жүйесін белсенді қолдауды және дамытуды көздейді. Таяу болашақта еңбек нарығында сұранысқа ие болатын дағдылар мен құзыреттерді қалыптастыруға назар аудару қажет. Бұл еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы алшақтықты азайтуға және жұмыспен қамту деңгейін арттыруға мүмкіндік береді. Еңбек нарығы экономиканың айнасы ретінде азаматтар өздерінің білімдері мен дағдылары үшін лайықты сыйақы алатын, жұмыспен қамтудың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне сенімді және әрбір адам өмір бойы оқытуды болашақ бәсекеге қабілеттіліктің негізі ретінде қарастыратын сапалы жұмыс орындарының үлкен үлесін көрсетуі тиіс. Бизнес өз құқықтары мен мүдделерін қорғауға сенімді, жоғары технологиялық өндірісті пайдалануға мүмкіндігі бар, сапалы адами капиталды үлкен өсудің кілті ретінде көреді, өзіне қолайлы ортада кеңейіп, дамиды. Кешенді жоспарды іске асыру есебінен 2028 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 4,7% - ға дейін төмендейді, ал сапалы жұмыс орындарының саны 3,5 млн-ға дейін өседі деп күтілуде.

Жасын Жолмырза