Сталиндық репрессияны геноцид деп жариялау үшін БҰҰ геноцид туралы заңын қайта қарауы қажет

31-мамырдағы сталиндік жаппай қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні қарсаңында, ел тәуелсіздік алғалы әлі де ақтаңдақтардан арши алмай келе жатқан репрессия және алапат ашықтық төңірегінде белгілі жазушы Смағұл Елубай мен, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ проректоры, айтулы алаштанушы-ғалым Дихан Қамзабекұлын әңгімеге тарқан едік. «Jana Bastau»: 2020 жылы Президенттің жарлығымен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия құрылды. Аталған комиссия жұмысы қандай нәтиже берді деп ойлайсыздар? Смағұл ЕЛУБАЙ: Мен ол комиссияның ішінде болмағандықтан бүге-шүгесіне дейін білмеймін. Бірақ бұл өте ме сауапты іс болды. Онда тариxшылар бас қосты. Кезінде Қырымбек Көшербаев басқарады. Көп жұмыс істеп жатқанын білемін. 20-30-жылдары сотталған, айдалған адамдар түгел ақталуы керек. Олардың бәрі нақақ құрбан болды. Міне, 31-мамыр қуғын-сүргін құрбандарын еске алатын күн. 32-жылы басталған нәубетке биыл 90 жыл толып отыр. Бұл айтулы дата. Осыған орай, қуғын-сүргін құрбандарын еске алу туралы заңға қайта өзгеріс еңгізу қажет. Өйткені кезінде осы сөздің ішінде ашаршылық айтылмай қалды. Бұл нені білдіреді? Ашаршылықта қырылған миллиондаған xалықтың тағдыры тарихтан түсіп қалды. Біздегі коммунисттік режимнің тоқпағын көріп өскендер тағы да сол Кремльге жалтақтай беретін элитадан шыққан нәрсе. Осы ашаршылық деген сөзді алып тастаудың салдарынан қаза болған 5 млн қазақтың тағдыры ескерусіз қалды. Сондықтан бұл заң қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу деп өзгертілуі қажет. Біздің парламенттегілердің мұндай нәрсеге көңіл бөлмейтінін көрсетеді. 30 жыл бойы ашаршылықтан құрбан болғандарды 30 секунд үнсіз тұрып еске ала алмай келдік. Бұл біздің елдігімізге сын. Жоқтаусыз кеткен жарты xалықты, жалпы xалық болып еске алуымыз керек. Жүз жыл өткеннен кейін еске алмасақ, қашан еске аламыз? Ал енді өзім осы ашаршылыққа арнап, «Ақбоз үй» деген романымның негізінде ұлым Бекарыс Елубай екеуміз фильм түсірдік. Фильм Президенттің қолдауымен шықты.  Алматы мен Астанада жабық көрсетілімі өтті. Осылай биылғы қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарының 90 жылдығын хал-қадірімізше еске алдық. Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Иә, 2020 жылы елімізде алғаш бұл мәселені зерттейтін мемлекеттік комиссия құрылды. Оны мемлекттік хатшы жүйелеп, үйлестіріп отырады. Міне, содан бері екі жылдай уақыт өтті, біріншіден, бұл -ғалымдардың әлеуетімен бітетін іс. Екіншіден, бұған дейін архивтер ҰҚК және ІІМ секілді қатарынан бірнеше құзырлы орынға бағынды. Оған кіру үшін арнайы рұқсат қағаздарын толтыру секілді машақат аза емес. Осы ғалымдар жұмысына қиындық туғызып келді. Мемлекеттік хатшы деңгейінде комиссия құрылғаннан кейін әлгі жауапты ұйымдардың басшылары шақырылып, ортақ келісім жасалды. Дәл сол секілді жергілікті жерлерде де өңірлік комиссия және жұмыс топтары жасақталды. Бұған еліміздегі барлық жоғары оқу орындар тартылды. Және гуманитар бағытындағы ғылыми зерттеу институттары атсалысты. Мұның бәрі ғалымдардың жұмысын жеңілдету. Сонымен қатар, бұл жұмысты жүзеге асыратын орын қажет. Оны кезінде Желтоқсан көтерілісі туралы көп жұмыстар атқарған танымал қайраткер, заң ғылымдарының кандидаты Сабыр Қасымов басқарады. Өңірлік комиссияға да белгілі ғалымдар жетекшілік етеді. Мен бұл комиссияның бірнеше жиынына қатыстым. Онда негізінен жұмысты ұйымдастыру, үйлестіру мәселесі және ғалымдардың концептуалды бағыттары талқыланады. Комиссия қазір де жұмысын жүргізіп жатыр. Бастапқы кезде қаржылық қиындық болды. Барлық ғалымның өз қызметі бар. Мен, мысалы, университетте жұмыс істеймін. Сол секілді басқа да ғалымдар жұмыстан тыс уақытта архив ақтарады, сараптайды, мақала жазады. Сондықтан қазіргі комиссияның жұмысын оң бағалаймын. Мұның нәтижесі не болмақ? Ол бұрын ақталмаған адамдарды толық ақтап, үлкен тарихи мәні бар құжат даярлауы тиіс. «Jana Bastau»: Кезінде экс-президент Н.Назарбаев зиялылармен басқосқан бір үлкен жиында «архивтердің барлығы ашық» деген еді. Алайда зерттеушілер репрессияға қатысты кейбір маңызды құжаттар әлі де құпия сақталып отырғанын айтады. Ол құжаттар әлі де құпия болуының маңызы неде? Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Мен таяуда КарЛАГ-тың архив құжаттарын қарадым. Мыңдаған құжаттардың ішінде неше түрлі тағдыр бар. Бір құжатты зерттеп отырып, жазықсыз жапа шеккендерді байқайсыз. Екіншісінде адамдарды куғындап, айдатқан, сөйтіп соңында өзі де КарЛАГ түрмесіне жабылған, кәдімгі қылмыс жасаған адамдардың деректері ұшырасады. Яғни НКВД қызметкерлерінің қылмысы. Сондықтан да осындай құжаттарды құпия сақтаған болуы мүмкін. Енді бір себеп, ол архивтер әртүрлі мекемеге қарайтын болғандықтан олардың өздерінің ішкі заңдылықтары бар. Біз көбінде Ресейді айта береміз ғой, олар мұндай құжаттарды 90-жылдар құпиясыздандырған. Бізде сол кезде заң орындары осыны мезгілінен кешеуілдетіп алды. Проблема осы жерден шықты. Қазір комиссияның жауапкершілігі арқылы сол құжаттарды құпиясыздандыру жұмысы жүргізіліп жатыр. Комиссияның құрамында құжаттарды құпиясыздандыруға рұқсаты бар азаматтар көп емес. Ал ол жерге көп күш керек. Бәрі қолмен жасалатын жұмыс. Смағұл ЕЛУБАЙ:  Оның себебі – жалпы коммунистік режим өзі кеткенмен, империялық пиғыл әлі де тірі. Сондықтан олар қадағалайды деп ойлаймын. Менің қолыма тариxшы Бүркіт Аяған жазған бір кітап түсті. Ондағы 1917 жылғы дерек бойынша, Мәскеудегі мемлекеттік арxивте «Октябрьский революция» деген құпия құжат бар екен. (Ол қазір менің телефоным да сақтаулы тұр). Онда «Ресей империясындағы түркі xалықтарының ішіндегі ең көбі қазақтар. Олар 2 млн 300 мың жерді алып жатыр. Олардың саны 10 млн деп» жазылған. Кезінде осы құжат жарық көрді. Мен соны біраз жерде айтып жүрдім. Расында оның тариxи негізі бар құжат. Өйткені 1897 жылғы санақ бойынша, 4 млн 84 мың қазақ бар делінген. Арада жиырма жыл өткеннен кейін халық екі есе көбейеді ғой. Демек, 1917 жылы 10 млн қазақ болғаны рас.  Мінекей осындай жағдайларға байланысты деректерді жасырып қалу үшін біраз құжаттарды құпия сақтап келді. Ол құжаттарға «өте құпия» деген мөр басылған. Енді ол неге құпия деген мәселе шығады, неге құпия? Өйткені оның құпия болатын себебі – Қазақстанда 10 млн xалықтан 1939 жылдары 2 млн 300 мың ғана xалық қалды. 7 млн 700 жүз мың халық қайда кетті? Міне осыны жасыру үшін бүкіл арxивтың бәрін компартия қадағалауда ұстады. Бұл әлі күнге дейін жалғасып отыр деп ойлаймын. Компартия жоқ болса да, оның тәрбиесін көрген идеологиясында өскен ұрпақ әлі де тірі. Әсіресе, Ресейдегі архивтер ашылды дегенге сенбеймін, онда әлі толық ашылмаған құпия құжат көп. Ал Қазақстандағы арxивтерді ашу өз қолымызда ғой. Оны ашпаудың тағы бір себебі ол – бұрынғы атылып кеткендердің және атқызған, айдатқандардың ұрпақтары әлі де тірі. Солардың арасында у-шу жасамау үшін оны құпия сақтайтын саясат бар екенін білемін. Сол себепті кейбір арxивтерді ашпайды. Сондықтан қазіргі билік «тыныштық керек» деп кейбір құжаттарды құпия сақтап, ашпай отырған болуы әбден мүмкін. Jana Bastau»: 1937 жылы 21 қыркүйек күнгі «Правда» газетінде «На поводу у буржуазных националистов» атты мақала шықты. Ол аздай Қазақстан КП(б) бірінші хатшысы Л.И.Мирзоян өз қолымен Сталиннен атылатын және түрмеге тоғытылатындардың санын арттыруды сұраған құпия құжат та табылды. Бірақ елімізде әлі күнге сол Л.И.Мирзоянның атында көшелер бар? Бұл нені білдіреді? Смағұл ЕЛУБАЙ: Мен жоғарыдағы сөзімді қайталап айтуға тура келеді. Бізде комунистік режим кетсе де, олардың ұрпақтары қазір жоғарғы басшылық қызметте отыр. Ресейде бұрынғы сол Кеңес одағының тұсындағы компартияны қайтадан қалпына келтіреміз деп жатыр. Олар сөйтіп қызыл алаңға шықты, тіпті Ленин мен Сталинды ұлықтау туралы түсінікті қайта жаңғыртамыз деген әңгіме айтылды. Бұл жалпы империялық елдер де болып тұратын жағдай, мұны олар қылмыс деп есептемейді. Сондықтан да біз дәл қазір сондай қиын саяси жағдайда өмір сүріп жатырмыз. Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Рас, елімізде кейбір қалаларда Мирзоян көшесі әлі бар. Біз көп нәрсенің байыбына бармай алақайлап кетеміз. Кезінде  Мирзоянды «Мырзажан» деген деп, оған рақмет айттық. Тіпті кейін оның есім-сойын Елбасының ауызына салып бергендер болды. Басқа да алғыс айтқан құжаттар көп. Астанадағы Мирзоян көшесін ауыстырғанда, оның орнына дау тудырмайтын лайықты тұлға керек болды. Таңдау – Сәтбаевқа түсті. Оның үстіне ол Еурзия ұлттық университетінің қасынан өтетін маңызды көшенің бірі. Сөйтіп сол көшенің халқы мен зиялы қауым келісе отырып мәселе көтерген кезде де, әкімдіктегі кей басшылар қол қоюға қаймықты. Себебі армян диаспорасы осыған қарсы тұрып, көп нәрсе ұйымдастырды. Біз жекелеген этностарды бөле-жаруды қолдамаймыз, бірақ Мирзоян - тарихымызға қайшы тұлға. Сондықтан армян диаспорасына «әлем танығын тұлға ұсыныңдар, соны қарастырайық» дегенді айттық. Бұл жақсы үрдіс болып, біраз қалаларда Мирзоян есімі жойылды. Ал әлі де ауыстыра алмаған жерлер болса, ол енді сондағы зиялы азаматтарға сын. «Jana Bastau»: Сталиндік жаппай қуғын-сүргін құрбандарының жалпы картинасы неге ашылмай келеді? Оның тарихи бағасы да әртүрлі. Кейбір зерттеушілер «үлкен террор» десе, біразы мұны геноцид дейді. Сіздер мұны қалай бағалайсыздар? Смағұл ЕЛУБАЙ: Мұны «қызыл террор» деп атаған дұрыс. Өйткені сонау 1917 жылы билікке келген большевиктер партиясы қанды террористік әрекеттерді жүргізді. Тіпті мұны Лениннің көзі тірі кезінде «ақтарға қарсы жасалған «қызыл террор» деп жариялады. Қызылдар сол замандағы байларды, билерді, діндарларды, білімді азаматтарды құртумен айналысты. Сондықтан «қызыл террор» деп атаймын. 17-18-жылдары ақтар да, қызылдар да қазақ ауылдарын тонады. Ал 18-19-жылдары болған аштықта «1 млн 114 мың қазақ қырылды» деп сол кездің өзінде бір үлкен жиында Тұрар Рысқұловтың мәлімдегені белгілі. Кейін 21-22-жылдары «Соғыс коммунизм саясаты» дегенді ойлап тапты да, соны желеу етіп қазақтардың қолындағы малы мен астығын тартып алды. Соның салдарынан тағы да 1 млн 700 мың қазақ қырылды, бұл – Мұxтар Әуезовтің жеткізген дерегі. Ал 31, 32, 33-жылдары болған ашаршылықта 2 млн 300 мың қазақ және 200 мың орыс шаруалары қырылды. Бұл жалпы Қазақстандағы шаруаларға жасалған қиянат еді. Ресейдің ірі қалаларын етпен қамту бейшара қазақтардың мойнына жүктелді. 28-жылы 40 млн малдан, келесі жылында қазақ жерінде жеті-ақ млн мал басы қалды. Мал-мүлкінен айырылған қазақтар аштан қырылды да, ал сол малдың етін жеген мәскеуліктер шалқып өмір сүрді. Осындай өте қитұрқы, қанқұйлы саясат жүргізілді. Сол үшін мұны тікелей бір xалықты қасақана қырды деп айту өте қиын. Қазір тариxшыларды тығырыққа тіреп отырған да осы нәрсе. Мәселен, Америкадағы үндістерді қыру үшін олардың азық-түлік көзі бизондарды қырып тасап еді, үндістер қырылды да қалды. Халықты атпай-ақ солай қырып тастауға болады екен. Күн көрісі малын тартып алса xалық өздігінен қырылып қалады. Қазаққа да осы саясат қолданылды. 20-жылдары қазақтың жылқысын қырып тастады. Осы тұрғыдан алып қарағанда бұл геноцидке де жатады. Ал енді екінші жағынан алып қарағанда, бір халықты қасақана құрту деген саясат ашық айтылмады. Америкадағы үндістердің қырылуын да олар геноцид деп айтқан жоқ. Ол жақта да осы дау.  Мұны геноцид деп тану үшін  БҰҰ геноцид туралы қабылданған заңға өзгерту енгізу керек, сол кезде түптің түбінде мұны геноцид деп мойындайтын шығар. Яғни бір xалықтың қолданып отырған азық-түлігін, кәсібін жою – геноцидке жатады деген бап керек. Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Бұл екі ұғымның арасында белгілі деңгейде байланыс бар. 90-жылдары «Қызыл террор» деп Еуропа ыңғайында айтылады. Кейбір зерттеушілер «геноцид» деп кесіп айтты. Тіпті ұл газеттері «этноцид» деп те жазды. Бәрінің мағынасы - этносты құрту дегенге саяды. Әрине, бұл жерде заңдық бағасын бере білуіміз керек. Қазір Кеңес одағы немесе большевизм келмеске кетті. Алайда кейбір мемлекеттер соның мұрагеріміз деп жүр ғой өздерін... Большевиктер жекелеген тұлғаларды да құртумен айналысты. Мысалы, террор 20-жылдары басталып, 30-жылдардың аяғына дейін жалғасты. Тіпті 33-жылы ОГПУ-дың жанынан кейбір ұлттардың тұлғаларын құртумен айналысатын арнайы топ құрылған (түрлі ауру тартып, қилы қитұрқы әрекет жасау арқылы құртты). Оны Ежов, Шкрятов бастаған белсенділердің қанды қолын ұмытуға бола ма? Солар 1933 жылы Москва-Донбасс теміржолында инженер болып жүрген Смағұл Сәдуақасұлын қолдан апат жасап, өлтіріп тынды... Бұл – халыққа бағытталған кеңестік террор. «Jana Bastau»: Президент Қ.Тоқаев билікке келгеннен кейін елімізде біршама саяси тұтқын есебіндегі азаматтар бостандыққа шықты. Қазір де саяси қуғын-сүргін жалғасып жатқан жоқ па? Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Бұл өзі - өте нәзік нәрсе. Бірақ тарихтан сабақ алу тұрғысынан қарғанда, бұл – ойланатын маңызды мәселе. Саясатқа байланысты қуғын, теперіш көрген азаматтардың әрқайсысы жеке бағалану, байыпталу  керек шығар. Сонымен бірге саясатты желеу етіп дүрбелең туғызып жүргендер де бар. Кезінде ел ішін ала тайдай бүлдіріп,  шекара асқан Рахат Әлиевтер «Қазақстанда қуғын көрдім» дегенді айтты. Елде экономикалық жағынан істі болған кей азаматтар шетелге барып «біз саясаттан шеттетілдік» дегенні де рас. Сондықтан әр тұлғаға қатысты істі жеке-жеке қараған жөн деп есептеймін. «Әділетті Қазақстан құрамыз!» деген Президенттің алдағы саясатында бұл бағытта әділетті ұстанымы болады деп сенемін. Смағұл ЕЛУБАЙ: Ел тыныштығын бұзатын, мемлекеттің жүргізіп отырған кейбір саясатына қарсы келгендерді түрмеге жабу бізде тоқтаған емес. Біраз азамат түрмеге отырып шықанын білеміз. Бұл кез-келген мемлекетте бола беретін құбылыс деп ойлаймын. Билік қашан да өзіне қарсы шыққан адамның маңдайынан сыйпай қоймайды, айналайын. Ал енді екінші нәрсе, ел арасында ұлттардың ортасына іріткі салатындар бар, оларға қатаң қараған дұрыс. Бірақ бұл бір ұлтты алалап қарау емес. Бізде көп жағдайда ұлтына қарайтын жайт бар. Мысалы, бір қазақ әлдебір мекемеге барса оған Ресейдің мемлекеттік тілінде сөйлейді, сосын қазақтар қазақ тілінде қызмет көрсетуді талап еткен оқиғалар болып жатты, осындай жағдайда зардап шегетін айналып келгенде қазақтар. Қуғындалатын да қазақтар. Бұл дұрыс емес. Елімізде қазақ тілі төрге шықпай, қазақ ешқашан тынышталмайды.  «Jana Bastau»: Кейінгі кездерде тарихшылардан бөлек, қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарының өз ұрпақтары бұрынғы өткендерін зерттеп жататынын байқаймыз. Қандай тарихи оқиға немесе тұлғаны айтар едіңіздер? Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Қуғын-сүргінге ұшыраған адам өте көп. Тіпті нақты санының өзін шығару қиын болып отыр. Рас, сондықтан өзінің ата-бабасын  зерттеп жатқан ұрпағын көрсек, құптарлық үрдіс дейміз. Мысалы, Алаш тұлғасы М. Дулатұлын перзенті Гүлнар Міржақыпқызы зерттемегенде ғылым үшін мұндай мол табыс болмас па еді? Қазір ұлт зиялыларының айналымда жүрген көп суретін Гүлнар апай өзінің дәрігер орыс құрбысының үйінде бір чемоданға сақтап келіпті. Мені де бірнеше азамат іздеп келді. Олардың көбінің жоғарғы білімі бар. Аталарын зерттеуді қолға алуының өзі ол адамдардың тарихи санасы ояу дегенді білдіреді. Оларға кеңесімді беріп, пікірімді айттым. «Орта мектепті бітірген адам ойын хатқа түсіре алады, сондықтан өздерің де ізденгендерің жөн» дедім. Мысалы, Түркістан автономиясын М.Шоқаймен бірге құрысқан ақмолалық Хайретдин Болғанбайдың жиендері бар. Олар мақала жазып, сұхбат беріп, әжептәуір көріне бастады. Екі жиені қоғамдық қор құрды. «Қазақ» газетінің соңғы редакторы Жәнібек Жанұзақтың да ұрпағы бабаларын зерттеуді бастады. Қазақта әдетте бір адам қайтып жатса, «артында жоқтайтын адамы бар ма?» дейді ғой. Өздеріңіз білесіздер, Алаш арыстарының балалары өте қиын жағдайда өмір сүрді. Тіпті кейбірі ұрпақсыз, іздеушісіз өтті. Сондықтан тек зерттеушілерге қарап отырмай, халық болып атсалысуымыз қажет. Ал осындай жеке зерттеу жолындағы қуғын-сүргін құрбандары ұрпақтарына аталған комиссия белгілі деңгейде мүмкіндік туғызуы керек деп ойлаймын. Бұған өлкетанушылар да атсалысса, игі іс болар еді. «Су сүзілмейді, сүйек үзілмейді» деген сөз бар. Біз, бәріміз - Алаштың ұрпағымыз. Оларды зерттеу, ақтау, мұратын халыққа жеткізу - біздің мойнымыздағы үлкен парыз. Смағұл ЕЛУБАЙ: Ондай оқиға, тұлға өте көп, өте. Милиондаған халық қырылды. Оның бәрі зерттеуге лайық. Менің өзімнің мүмкіндігім жетпей отыр. Әйтпесе әлі талай киносценарий жазар едім. Жасым да келіп қалды, денсаулығым да жетпей жатыр. «Jana Bastau»: Енді қаламызға қатысты бір сауал. «Қоском» немесе жалпы «Қосшы» ұғымы нені білдіреді, осы жайында айта кетсеңіздер? Смағұл ЕЛУБАЙ: Мұны мен «көші» деген сөзден шыққан деп ойлаймын. Және жалпы бұл жайлы ойланбаппын да... Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: «Қоском» деген сол кездегі «косшылар коммунасы» дегенді білдірсе керек. Ал «қосшы» деген сөз – 20-30-жылдардағы жиі қолданыста болған актив сөз. Және бұл Тәуелсіздікпен бірге өмір сүретін ұғым емес. Осыдан бірер жыл бұрын Парламент Сенатында қуғын-сүргінге қатысты үш том кітаптың тұсаукесері өтті. Мен сонда елорда түбіндегі бұл атауды өзгерту керек деп, дәлелдеп айттым (ол кезде Қосшы әлі қала бола қойған жоқ еді). Өйткені бұл «Қосшы» деген сөздің,  большевизм терминінің репрессияға қатысы бар. Мысалы, қосшының мүшелері қазақ байларын көрсетіп, айдатуға себепші болған. Былайша айтқанда, үлкен шолақ белсенділік танытқан. Әрине, сол кездегі большевизм ұйымы кедей табынан құрылғанын білеміз, бірақ ол - өткен қоғам ғой. Идеологиялық тұрғыдан да ескірген атау. Жаңа дәуірге қиғаш. Менің осы пікірім сол кезде «Егемен Қазақстанға» шықты. Тіпті мұның этимологиясын тереңдеп зерттесеңіз де ешқашан жақсы мағына таба алмайсыз.

 Материалды әзірлеген

Бақытбек ҚАДЫР