Рәміздерге құрметпен қарауды қадағалайтын орталық

Кезінде академик Қаныш Сәтбаев «Таңбалы тас – қазақ халқының ең алғашқы мемлекетінің іргетасын қалап жатқандағы жазып қалдырған дала Конституциясы» деген болатын. Ал геральдист Айдын Рысбекұлы тастағы таңба мен рәмізді жіктеп жеткізген. Оның айтуынша, таңба – тас бетіне шекіп жазылған жазу болса, рәміз – қашап салынған бейне. «Таңба әріпке бірден айналса, рәміз оған көнбейді. Таңбаны жазып қалдыра береді, ал рәмізді кез келген жерге салып, аяқасты етуге жол берілмейді. Таңба – әрбір елді танып, түстеп беретін белгі (код) болса, рәміз – кие (тотем). Кие – елдің шығу тегі, желеп-жебеп жүретін ата-баба рухы. Рух деген – ол ие!» - деген тұжырымын алға тартып отыр білікті маман. Ал қазір бізде сол тотемді көздің қарашығындай сақтап, заңды түрде қызғыштай қоритын мемлекеттік мекеме бар, деп хабарлайды JANABASTAU.KZ ақпарат агенттігінің тілшісі.

Құрылуы мен құрылымы

Ол мекеменің атауы – «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ. Ұлттық геральдикамыздың тұғыры – Мемлекеттік рәміздерді қолданудың құқықтық нормативтерін сақтау мақсатында, ел Үкіметінің 2021 жылғы 31 наурыздағы №195 қаулысымен құрылған. Мәдениет және ақпарат министрлігі Архив істері және құжаттаманы басқару комитетіне қарайды.

Толығырақ тоқтала кетсек, бұл жаңа орталық – ұлттық тарихи сананы қалыптастыруға, мемлекеттік рәміздердің мәртебесін арттыруға және елдік құндылықтарды насихаттауға бағытталған бірегей мекеме. Басты мақсаты – еліміздегі геральдикалық зерттеулерді жүйелеу, мемлекеттік рәміздердің ғылыми, әдістемелік және құқықтық негіздерін дамыту, сондай-ақ олардың қолданылу мәдениетін жетілдіру. Ал негізгі міндеттері – қазақ геральдикасының тарихи тамырын зерттеп, зерделеу, Мемлекеттік рәміздерді құрметтеуді қамтамасыз ету және бақылау, рәміздерді кеңінен насихаттау арқылы қоғамда патриоттық рух қалыптастыру, геральдикалық белгілерді қолданудың халықаралық тәжірибесін зерттеу және енгізу, Мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді қолдануға қатысты заңнамалық негізді жетілдіруге ұсыныстар әзірлеу.

Жалпы, «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ құрылған алғашқы жылы белгілі ғалымдар мен зерттеушілердің қатысуымен «Қазақ геральдикасы» атты ғылыми жинақ жарық көрді. Кейін әр тоқсанда тұрақты түрде «Таңбалар тілі» ғылыми-танымдық журналы шығарыла бастады. Қазір орталықтың qazgeraldika.kz атты сайты мен Instagram әлеуметтік желісінде арнаулы парақшасы (www.instagram.com/qazgeraldika.kz) бар.

Осынша мақсат-міндетті еңсеріп отырғанмен, «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ – шағын ғана мекеме. Құрылымы мына негізгі 5 бөлімнен тұрады:

1. Геральдикалық зерттеулер бөлімі (тарихи рәміздер мен таңбалардың мәнін зерттейді);

2. Ведомстволық наградаларды сараптау бөлімі (марапаттар мен белгілердің сәйкестігін сараптайды);

3. Мемлекеттік рәміздерді насихаттау бөлімі (халық арасында рәміздерді дәріптеу жұмыстарын жүргізеді);

4. Қаржы бөлімі (мекеменің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді);

5. Әкімшілік бөлім (құжат айналымы мен кадрлық жұмыстарды ұйымдастырады).

Сондай-ақ орталық жанынан мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді зерттеуге арналған Tańba клубы құрылған. Бүгінде бұл алаң мүшелері тоқсан сайын кездесіп, ғылыми пікір алмасу мен тәжірибелік мәселелерді талқылап отырады.

Ғылыми һәм насихаттық қызмет

Орталық құрылған аз ғана жылдар ішінде мемлекеттік маңызы бар көптеген іс-шараны еңсеріп тастаған. Оқырман назарына соның ішінен ең бастыларын іріктеп ұсынуды жөн көрдік. Атап айтқанда, «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ 1 наурыз – «Алғыс айту» күні қарсаңында белгілі сәулетші, ҚР Мемлекеттік Елтаңбасының авторы, «Барыс» орденінің иегері, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-дің профессоры Жандарбек Мәлібекұлымен танымдық кездесу ұйымдастырды. Шара барысында Елтаңба тарихы мен оның мән-мағынасы түсіндіріліп, қазіргі жаһандану дәуірінде жастарға алдымен патриоттық тәрбие берудің маңызды рөл ойнайтыны айтылды.

Одан кейін 4 маусым – Мемлекеттік рәміздер күніне орай, сол күні дүниеге келген нәрестелердің ата-аналарына Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаеваның атынан құттықтау хаттар мен сыйлықтар табысталды. №3 перинаталдық орталықта өткен ол мерекелік шараға аталған министрлік өкілдері мен ҚР Еңбек сіңірген қайраткері, белгілі әнші Светлана Айтбаева арнайы қатысқан болатын. Бұл ретте Светлана Айтпаева жас босанған аналарға әлемге әйгілі әнші Димаш Құдайбергеннің арнаулы қолтаңбасы бар сыйлықтарын тарту етті.

Еске сала кетсек, «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері туралы» Конституциялық Заң 2007 жылы 4 маусымда қабылданған болатын. Соған сәйкес, ел ішінде жыл сайын 4 маусымда Мемлекеттік рәміздер күні мерекеленеді.

Сонымен қатар, атаулы мереке қарсаңында «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ IQAS куиздер желісімен бірлесіп, интеллектуалды ойын өткізді. Ойынға елорда тұрғындары қатысып, өзара бақ сынасты. Жеңімпаздарға орталық атынан арнайы төсбелгілер мен қаржылай сыйлықтар табысталды. Одан бөлек, жиналған көпшілікке Әнұранының тарихы, символикалық мағынасы және қолданылу тәртібі туралы кең көлемде ақпарат берілді. Сондай-ақ рәміздерді қолдану тәртібі мен жауапкершілік мәселелері ескертілді.

19 маусымда Qazaq Kuresi ассоциациясының қолдауымен Жақсылық Үшкемпіров атындағы Жекпе-жек сарайында Мемлекеттік рәміздерді насихаттау мақсатындағы семинар-дәріс өтті. Ол шараға спортшылар, жаттықтырушылар және федерация өкілдері қатысты. 

Салмақты семинарлар

Әлбетте, мемлекеттік рәміздер дегенде еліміздегі тұңғыш рәмізтанушы, публицист-жазушы Ербол Шаймерденовті еске алмау мүмкін емес. «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ ұйымдастырған үлкен іс-шараның бірі – сол құрметті тұлғаның мұрасын насихаттау мақсатында өткен «Мемлекеттік рәміздер – елтаным негізі» атты ғылыми конференция. Оған мүйізі қарағайдай депутаттар, тарихшылар, қоғам қайраткерлері мен мәдениет саласының өкілдері қатысты.

Сондай-ақ биыл жылдың алғашқы тоқсанында «Мемлекеттік рәміздер мен ведомстволық және оларға теңестірілген өзге де наградалар геральдикасы мәселелері туралы» атты республикалық семинар ұйымдастырылды. Онда өңірлік төлтаңбаларды бекіту, мемлекеттік рәміздерді қолдану заңдылықтары, ұлттық стандарттарды сақтау және рәміздерге қатысты құқықбұзушылықтардың алдын алу мәселелері талқыланды.

Екі күндік семинарға Ішкі істер, Сауда және интеграция министрліктерінің өкілдері, Мәжіліс депутаттары мен қоғам қайраткерлері, сондай-ақ еліміздің барлық өңірінен мемлекеттік органдардың қызметкерлері келіп қатысты. Баяндамашылар өңірлік нышандарды заң талаптарына сәйкес бекіту және оларды біріздендіру, мемлекеттік рәміздерге қатысты құқықбұзушылықтарды дер кезінде анықтап, тиісті шаралар қабылдау, мемлекеттік рәміздерді пайдалану тәртібі мен ұлттық стандарттардың сақталуы, сондай-ақ Мемлекеттік рәміздер күнін мерекелеу мәселелерін талқылады.

Семинардың екінші күні Парламент Мәжілісі Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің мүшесі Абзал Құспан мемлекеттік рәміздерге қатысты жауапкершілікті күшейту мәселесін көтеріп, заңнамалық өзгерістер енгізуге қатысты ойын ортаға салды. Ал Мемлекеттік елтаңб авторы Жандарбек Мәлібеков мемлекеттік рәміздердің мән-маңызына тоқталып, өңірлік нышандарды біріздендіру туралы бастамаға қолдау білдірді. Сонымен қатар, тұңғыш рәмізтанушы Ербол Шаймерденовтің жары, ұстаз Күләш Қайыржанқызы сөз сөйлеп, Мемлекеттік рәміздерді әзірлеу кезіндегі қиындықтарға қатысты естеліктерін бөлісті.

Іс-шара соңында семинарға қатысушыларға сертификаттар мен естелік сы

Жастарға – жақсы тәрбие

Орталық құрылған 4 жылда Мемлекеттік рәміздерді насихаттау бағытында мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттеріне, түрлі сала қызметкерлеріне арналған семинарлар мен танымдық кездесулерді тұрақты түрде өткізіп келеді. Соның бірі – Esil университетінің қолдауымен ұйымдастырылған «Менің туым – менің Отаным» акциясы аясындағы ақпараттық-танымдық семинар.

12 ақпанда Астана халықаралық университетінің студенттеріне мемлекеттік рәміздердің ерекше статусы, оларды пайдалану тәртібі және көзделген жауапкершілік туралы ақпарат ұсынылып, студенттерді толғандырған сұрақтарға жауап берілді.

Сонымен қатар, 8 сәуірде орталық мамандары «Менің Қазақстаным» патриоттық акциясы аясында Астана қаласы Ә. Ермеков атындағы №38 мектеп-лицейде мемлекеттік рәміздерді насихаттауға арналған семинар ұйымдастырды. Сол сәтте қатысушылар Геральдикалық зерттеулер орталығының қызметімен танысып, мемлекеттік рәміздердің тарихы, оларды пайдалану тәртібі мен заңнамадағы жауапкершілік түрлері туралы маңызды мәліметтерге қанықты. Одан кейін квиз ойыны ойнатылып, қатысушыларға арнаулы сыйлықтар табысталды.

22 сәуірде Астанадағы Спорт академиясы студенттеріне дәріс өткізілді. Бұл ретте жас спортшыларға да рәміздердің тарихы баяндалып, оларды пайдалану тәртібі түсіндірілді. Сондай-ақ студенттер орталықтың негізгі міндеттерімен танысты. Онда да интеллектуалды ойын ойнатылып, сыйлықтар табысталды.

13 мамырда «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ мамандары Ұлттық садақ ату федерациясының спортшыларына да мемлекеттік рәміздердің маңыздылығы туралы семинар-дәріс өткізді. Дәріс барысында спортшылар мен жаттықтырушылар рәміздердің тарихы, қолданылу тәртібі мен жауапкершілігі туралы мағлұмат алды. Орталық қызметкерлері шараға белсене қатысқандарға төсбелгі мен арнаулы сыйлықтарды табыс етті.

Кезекті бір семинар 26 мамырда ҰҚК Шекара қызметінде өтті. Оған ҚР Қарулы күштерінің, Әскери полиция мен Бас прокуратураның өкілдері қатысты. Семинарда әр азамат үшін елдік нышандардың маңызын тереңірек ұғынып, рәміздерді құрметтеу мемлекеттілікті нығайтудың бір жолы екені баса айтылды.

Ал 28 мамырда «Менің Қазақстаным» патриоттық акциясы аясындағы ақпараттық-танымдық семинар Достық үйінде ұйымдастырылды. Жиын барысында спикерлер мемлекеттік рәміздердің мән-мазмұны төңірегінде ой бөлісіп, рәміздердің тарихы туралы қызықты ақпараттарды ортаға салды.

29 мамырда Көкшетау қаласының №1 құрылыс техникалық колледжінде Мәдениет және ақпарат министрлігі мен «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ мамандарының қатысуымен және бір семинар өтті. Оған облыстық білім басқармасының өкілдері, колледж оқытушылары мен студенттері, сондай-ақ мектеп мұғалімдері атсалысты. 

Өңірлер де басты назарда

Өз кезегінде өңірлерді аралауға шыққан «Геральдикалық зерттеулер орталығы» РММ мамандары алдымен Абай облысының әкімдігінде болып, ондағы мемлекеттік рәміздердің дұрыс орналастырылуын тексерді. Сонымен қатар әкімдік жанындағы комиссияның жұмысы, рәміздерді пайдалану барысы және жүргізіліп жатқан мониторинг мәселелері қарастырылды.

Сондай-ақ Президент жанындағы мемлекеттік рәміздер мен ведомстволық және оларға теңестірілген өзге де наградалар геральдикасы мәселелері жөніндегі республикалық комиссияның 2024 жылғы 20 желтоқсандағы №24-32-21.310 жұмыс жоспарына сәйкес, Ақмола облысының мемлекеттік рәміздерінің заңнамаға сай болуы тексерілді.

Ал Ұлытау облысында Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен «Ұлы дала елінің рухани темірқазығы – Ұлытау» атты жас ақын-жазушылардың республикалық семинар-кеңесі өтті.

Түйін

Оқырманға түсініктірек болуы үшін осы тұста «Геральдика деген не?» деген сұраққа жауап бере кетейік. Ол (heraldica) – гербтерді зерттейтін тарих ғылымының бір саласы. Нақты айтқанда, генеология, нумизматика, палеография, сфрагистика сияқты тарихи пәндермен тығыз байланысты.

Мысалы, ортағасырлық Еуропа корольдерінің сарайында гербтердің кімге тиесілі екенін анықтайтын, тіркейтін, жүйелейтін және жаңа гербтерді жасайтын арнайы адамдар – герольдтар болған. Кейін геральдиканың белгілері мен бояу түстері ұғымдарының ерекше жүйесін жасаған олар «Герольдия» атты мекемеге біріккен. Түп тамырын сол жақтан тарта келгенде, «геральдика» терминінің «heraldus», яғни жаршы деген сөзден шыққанын білеміз. Сала мамандарының айтуынша, сондай-ақ ол «таңбатану ілімі» деген де мағынаға ие.

Енді аталған орта ғасырдан бері келе жатқан гербте кез келген халықтың өткені мен бүгіні, ертеңі туралы құнды ақпараттар бар. Бір қызығы, шетелдерде үй, пеш, елтаңба үшеуі тік төртбұрышты болса, біздің Елтаңбамыз дөңгелек шеңбер пішінді ғой, иә? Неге десеңіз, ол – ешкімдікіне ұқсамайтын қазақстандық үлгі: киіз үй мен ошақтың бейнесі.

Еркеғали БЕЙСЕНОВ