Темекі шегу – өлімге қадам

Қазақстанда темекі кесірінен жыл сайын 18 мыңға жуық адам көз жұмады. Жыл сайын никотин әлемде 5,5 миллионға жуық адамның жанын алады, әлемде темекі шегуден орта есеппен 6 секунд сайын бір адам қайтыс болады. Темекі шегу темекі шегетіндердің ғана емес, айналасындағы адамдардың да денсаулығына зиян тигізетінін жақсы білесіз. Темекі түтінін ингаляциялау – пассивті темекі шегу жыл сайын әлемде 600 мың темекі шекпейтін адамның өліміне әкеледі. Енді елде вейпке мүлде тыйым салынуы мүмкін. 2023 жылғы 10 мамырда Мәжіліс депутаты Нұргүл Тау Премьер-министрге депутаттық сауал жолдаған еді. Сауал қазақстандықтардың балалар, жасөспірімдер мен жастар арасында вейптердің таралуын тоқтатуды талап еткен үндеулеріне негізделген. «Үкімет вейптерге, сұйықтықтарға және олар үшін хош иістендіргіштерге толығымен тыйым салу туралы шешім қабылдады»,-деп жазды Нұргүл Тау. Темекі шегудің адам ағзасына зияны, ең алдымен, темекі түтінінің құрамында зиянды заттардың көп болуымен анықталады: никотин;  көміртегі тотығы; гидроциан қышқылы; күкіртті сутегі;  көмірқышқыл газы; аммиак; пиридин негіздері; радиоактивті изотоптар. Темекі шегу өлімге әкеледі Никотин адам ағзасына аз мөлшерде енетіндіктен, тәуелділік дамиды, ал жедел уланудың белгілері әрине жоқ. Өмір бойы темекі шегуші никотиннің 15 мыңға жуық дозасын шегеді. Темекі шегу барлық дерлік мүшелер жүйесіне зиян келтіреді. Мұндай тәуелділік жүректің ишемиялық ауруы мен гипертония қаупін 4-6 есе, ал өкпе ісігі 101 есе арттырады. Темекі шегушілер жүрек-қан тамырлары ауруларынан 5-8 есе көп өледі және темекі шекпейтін адамдарға қарағанда орта есеппен 8-10 жылға аз өмір сүреді. Темекі шегу ауыз қуысына қалай әсер етеді? Темекіні тұтыну бірқатар стоматологиялық аурулар мен жанама әсерлерді тудырады. Ауыз қуысындағы темекі шегуден келетін салдар келесідей: дәм сезімталдығының өзгеруі; жағымсыз иіс;  периодонт аурулары; шырышты қабықтың лейкоплакиясы); ауыз қуысының қатерлі ісігі. Темекі шегудің ауыз қуысына әсері келесі факторларға байланысты: Химиялық-темекі түтінінде 4000-нан астам улы қосылыстар бар ; Термиялық-жоғары температураға байланысты (жанып тұрған темекіде 300°C, қатайту кезінде 900-1000°C және темекі түтінінде 40-60°c), қызыл иектің қанмен қамтамасыз етілуі бұзылады. Темекі шегу галитозға әкелуі мүмкін. Мұның себептері келесідей:

1. Ауыз қуысында ұсталатын никотин, шайырлар және темекінің басқа жану өнімдері ерекше иіспен ерекшеленеді;
2. Темекі шегуден туындаған ауыз қуысындағы оттегінің төмендеуі анаэробты микробтардың көбеюіне, сондай-ақ ақуыздардың ыдырауына әкеледі;
3. Темекі шегушілерде шырышты қабық құрғайды – оның қабыршақтануы артады;

Темекі шегудің тыныс алу жүйесіне әсері Сұйық және қатты фракциялардан тұратын темекі шайыры өкпенің альвеолаларында жиналып, ауа жолдарының қабырғаларына орналасады. Бұл қосылыстардың бір бөлігі қақырықпен бірге жөтелгенде шығады, ал бір бөлігі тіндерге сіңіп, қанға енеді. Темекі шегушілердің өкпесі темекі шекпейтіндерге қарағанда нашар жұмыс істейді. Бронхтардың тарылуы байқалады, газ алмасудың бұзылуы және нәтижесінде оттегінің жетіспеушілігі дамиды. Сипатталған мәліметтерге сәйкес, патологиялық зерттеулер нәтижесінде қырық жастағы темекі шегушінің өкпесі 75-80 жас аралығындағы темекі шекпейтін адамның өкпесіне ұқсайтыны анықталды. Темекі шегу кезінде тыныс алу жүйесінің бұзылуының негізгі белгілері – созылмалы ентігу және қақырықпен жөтел. Соңғы жылдары белсенді ғана емес, сонымен қатар пассивті темекі шегушілер санының артуына байланысты никотинді тұтыну аясында өкпенің қатерлі ісігі ауруының өсуі байқалды. Темекі өнімдерін тұтыну жиілігі мен тыныс алу жүйесінің онкологиясының дамуы арасында байланыс бар. Қарқынды темекі шегетіндерде өкпенің қатерлі ісігі темекі шекпейтіндерге қарағанда 70 есе жиі анықталады. Темекі шегу кезінде қатерлі ісік ауруының даму қаупі Темекі шегудің негізгі зияны – қатерлі ісік ауруын тудыруы. Бұл тәуелділік өкпе, ерін, тіл және ауыз қуысының басқа бөліктері,  жұтқыншақ,  көмей, өңеш, асқазан,  ұйқы безі, бауыр, қуық, бүйрек,  жатыр мойны,  тоқ ішек қатерлі ісігіне әкелуі мүмкін. 30-35% жағдайда никотин жоғарыда аталған аурулардың дамуының негізгі себебі болып жатады. Темекі шегу ағзаға орны толмас зиян келтіреді. Темекі түтінінің құрамдас бөліктері ДНҚ-мен мутагендік қосылыстар түзе алады, бұл гендердің зақымдалуына, мутациялардың пайда болуына және кейіннен онкологиялық аурулардың дамуына әкеледі. Темекіні тұтыну ісіктердің пайда болу қаупін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар онкологиялық аурудан кейінгі өмір сүру ұзақтығын төмендетеді, қайталану қаупін арттырады. Темекі шегудің психикаға әсері Адам денсаулығы, оның ішінде ақыл-ой деңгейін, есте сақтау қабілетін, жеке басының ерекшеліктерін, эмоционалды фонын, мінез-құлқын анықтайтын психиканың жағдайына байланысты. Адамның психикалық денсаулығына деструктивті әсер ететін күшті факторлардың бірі – темекі шегу. Бұл темекі түтініндегі әртүрлі заттардың ми мен жүйке жүйесінің жұмысына белсенді әсер етуінен туындайды. Түтінмен дем алғаннан кейінгі алғашқы 10 секундта никотин миға еніп, нейрондарға, жүйке жүйесінің жұмыс жасушаларына әсер ете бастайды. Никотин әрекет етеді:

1. Норадреналин – стимулятор ретінде әрекет етеді. Ол мидың ояту деңгейін анықтайды және зейінді шоғырландыруға жауап береді. Қосулы қан қысымын жоғарылатады, жүрек соғу жиілігін және тыныс алу жиілігін арттырады, бұл дененің жұмыс жұмылдырылуына ықпал етеді. Сондықтан темекі шегетін адамдар темекі оларға жақсы көңіл күй береді және өнімділікті арттыруға көмектеседі деп санайды. Алайда, никотинсіз темекі шегушілер зейінін шоғырландыруда қиындықтарға тап бола бастайды.
2. Серотонин – эмоционалды тұрақтылыққа жауап беретін нейротрансмиттер. Оның жетіспеушілігімен адам ашуланшақ болады, жағымды эмоциялардың жетіспеушілігін сезінеді, ұйқы тұрғысынан қиындықтарға тап болады. Күтпеген және түсініксіз көз жасы, суицидтік ойлар мен әрекеттер серотонин тапшылығымен байланысты болуы мүмкін.
3. Дофамин – әдетте ләззат нейротрансмиттері деп аталады. Бұл зат адам болып жатқан жағдайға қанағаттанған сәтте шығарылады. Дофамин басқа адамдарға деген жақсы сезімдерге де жауап береді. Бұл нейротрансмиттердің жетіспеушілігімен адам өмірді қуанышсыз және түссіз деп қабылдайды.
4. Гамма-аминобутир қышқылы-тыныштық сезімін тудыратын зат. GABA жетіспеушілігі «еркін өзгермелі мазасыздыққа» және дүрбелең туғызады.

Адамдар темекі шегуді бастағанда аузында ащы дәм, қышу және жөтел, бас айналу және бас ауруы, жүрек соғу жиілігінің жоғарылауы, тершеңдік пайда болады. Мұның бәрі –  дененің қорғаныс реакциясы, сондай-ақ никотинмен улану белгілері. Бірте-бірте темекі шегуші осы затқа бейімделеді, мас болу белгілері жоғалады және темекіге деген қажеттілік шартты рефлекске айналады, бұл адамды одан әрі өзін-өзі улануға итермелейді. Никотиннің әрбір келесі дозасы өз кезегінде алынған рефлексті күшейтеді. Темекі шегудің жүрек-тамыр жүйесіне әсері Никотин және сау тамырлар –  сәйкес келмейтін ұғым. Темекі шегу жүрек-қан тамырлары ауруларының дамуына ықпал етеді: атеросклероз;  жүректің ишемиялық ауруы; гипертония. Никотин қан тамырларының спазмын тудырады, осылайша қан қысымын жоғарылатады. Тамырлардың қабырғалары зақымдалады, оларға холестеринді бляшкалар қойылады. Бұл факторлар миокард инфарктісіне дейін жүрек-қан тамырлары ауруларының дамуының негізгі себебі болып табылады. Темекі шегушінің миының тамырлары да зақымдалады-қанмен қамтамасыз етілмегендіктен есте сақтау қабілеті төмендейді және паралич қаупі артады.

Жасын Жолмырза