«Қазақтың құшағына талай этностар сыйды»

Бүгінде еліміздегі барлық этностар арасында достық қатынас орнатып, олардың ауызбіршілікте өмір сүруі және өзара түсіністіктің орнауы берік қамтамасыз етіледі. Кез келген мемлекет үшін қоғамдық келісімді сақтау мен нығайтудың маңызы жоғары болып қала береді. Қосшы қаласында да ұлт бірлігіне жетудің маңыздылығын насихаттауда ауқымды жұмыстар атқарылуда. Сол себепті ұлтаралық татулық пен келісімді нығайту үшін қызмет ететін жергілікті Қоғамдық кеңестің төрағасы Сайра Матайбаевамен кездесіп, бірқатар тақырыптарды тілге тиек еттік.

– Сайра Айтенқызы, Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдары туралы естеліктеріңізбен бөліссеңіз. Ол кезде этникалық мәселелер қазіргі уақытпен салыстырғанда өткір болды ма? Қазақстанда қандай саяси және әлеуметтік процестер болды? – Көп жылдар бойы Қазақстан аумағында көптеген халықтар, мәдениеттер, өркениеттер өмір сүрген. Заманауи Қазақстанда әртүрлі әдет-ғұрыптар мен этностардың мәдени ерекшеліктері, діндері қиылысатын елге айналды. Көрші мемлекеттерден этникалық қазақтар оралатын болды. Сонымен қатар ел аумағына түрлі шетелдік миссионерлер, идеологтар ене бастады. Толеранттылықтың, ашықтық пен өзара сыйластықтың, маңызды стратегиялық құжаттарды – Қазақстанның ұлттық бірлігі доктринасының және қазақстандық бірегейлікті нығайту мен дамыту тұжырымдамасының арқасында біз тұрақтылық пен бірлікті сақтай аламыз. Ұлтаралық бейбітшілік пен келісімнің тірегі әртүрліліктегі бірліктің тепе-теңдігін сақтау, маңызды идеологиялық қағидат ретінде ұлтаралық толеранттылық идеясын қалыптастыру, ұлттық бірегейлікті нығайту және этнос өкілдерінің құқықтарын қорғау болып табылады деп санаймын. Бұл тепе-теңдікті сақтау әрқашан қиын міндет болды, бірақ ол Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан саясатының эволюциясының негізгі қозғаушы күшіне айналды. Ата-аналарымыз да, біздің ұрпағымыз да әрқашан басқа ұлт өкілдерімен достық пен келісімде өмір сүргенін атап өткім келеді. Біз орыстармен, корейлермен, өзбектермен, татарлармен дос болып, көрші тұрдық, дәмді құймақ пісірдік, олар біздің бауырсағымыз бен қазақтың ұлттық тағамы – ет асатын. Құрбан айт, Пасха және Рождество бірге тойланды. Ол кезде ешкім ұлт пен дінге бөлінбеді, барлығы ортақ шаңырақ астында бір үлкен отбасында өмір сүрді. Қазақтың құшағына талай этностар сыйды. – Этносаралық қатынастарды зерттеу бойынша қандай жұмыстар жүргізілуде? Қазіргі уақытта қандай өзекті этносаралық мәселелер бар және олар қалай шешіледі? – Өкінішке орай, қазір популистік мәлімдемелерге байланысты жанжалды ұлттық мәселелер көбейе бастады, көптеген адамдар өздерінің теріс пікірлерін әлеуметтік желілерде ашық айтып, ұлтаралық алауыздықты тудырады. Кейбір аса саналы емес азаматтар этникалық диаспоралардың бірінің өкілдеріне тіл тигізіп сөйлейді немесе «азаматтардың ұлттық болмысына қарай кемістігі» туралы айтады. Заңға сәйкес, арандатушылық сипаттағы материалдардың авторлары жаза түрінде 20 жылға дейін нақты мерзімге бас бостандығынан айырылуы мүмкін, өйткені бұл құқықбұзушылық экстремистік қылмыстардың қатарына жатады, сондықтан асығыс жария сөздер мен дұрыс емес пікірлерден аулақ болу керек. Осылайша қоғамда ұлтаралық келісімді сақтау керек. Бірақ осының аясында ұлтаралық саладағы әл-ауқат туралы ашық айтатын, мемлекеттегі этникалық қауіпсіздік мәселелерін ашық қоятын, тұрмыстық ұлтшылдық көріністеріне тойтарыс беретін ел халқының негізгі бөлігі бар екені қуантады. Этносаралық келісім – егеменді мемлекет тарихының маңызды және ажырамас бөлігі болып табылатын қазақстандық қоғамның игілігі. Біздің еліміз барлық жағынан түрлі этнос пен этникалық топтарға жататын 20 миллионға жақын адам тұратын көпұлтты және көпконфессиялы мемлекетке жатады деп айтуға болады. Қазақстандық қоғамның этносаралық келісімі «әртүрліліктегі бірлік» қағидатына негізделеді. Іс жүзінде бұл әдетте саясаттың кем дегенде төрт бағытын білдіреді. Азаматтар құндылықтар мен институттардың біртұтас жүйесін ұстануы керек; үкімет білім беруде біртұтас ұлттық тілді ұсынады; жұмыс орындары мен жеңілдіктерді бөлу инклюзивті болуы керек (яғни этникалық шығу тегіне негізделмеген); танымал емес, бірақ қажетті саяси шараларды алға жылжыту немесе радикалды ұлтшылдықты басу үшін күшті немесе үстем саяси күш қажет. Бұл ретте Үкімет сепаратизмнің алдын алу үшін этникалық негіздегі кез келген саяси науқанға және этникалық саяси партияларға қатаң тыйым салады. Үкіметтің этникалық саясатын бүгінде Қазақстан халқы Ассамблеясы үйлестіреді және жүзеге асырады. ҚХА этносаралық және конфессияаралық келісім саласындағы стратегиялық бағдарламалар іске асырылатын саясатты жүзеге асырады, қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етеді, яғни Ассамблея ұлтаралық қатынастар саласындағы қоғам мен билікті байланыстыратын коммуникатор рөлін атқарады. Бұл салада этникалық саясаттың мониторингі жүргізілуде (мысалы, қақтығыстардың негізгі себептерін анықтауға бағытталған), сонымен қатар Үкімет қолданбалы этносаяси зерттеулер институтын құрды. Мысалы, олардың Кордайдағы жанжалды зерттеуі туындаған келіспеушіліктердің себептерін анықтауға мүмкіндік берді. Бірақ институт осы бағыттағы проблемаларды да анықтады. Саясаттың негізгі ережелерін салауатты қоғамдық талқылау жетіспейді. Азаматтар этносаралық қақтығыс сияқты өткір тақырыптарды сыни тұрғыдан талқылауға үйретілмеген, ықтимал этникалық шиеленіспен немесе кемсітушілік жағдайларымен (этникалық негіздегі жеккөрушілік /зорлық-зомбылық) қалай күресуге болатынын білмейді. Бұл мәселелер қоғамда көтерілмейді. Сонымен қатар тақырып бойынша білімнің болмауы қоғамды этникалық ұлттық популистердің ықтимал үгіт-насихатына өте осал етуі мүмкін, бұл елдің тұрақтылығына нұқсан келтіреді. Сондықтан шиеленістің әлеуметтік ошақтарын анықтау үшін халық арасында сауалнама жүргізу қажет. Халық Ассамблеясының мәртебесін консультативтік-кеңесші органнан құқықтық мандатқа дейін күшейту қажет деп санаймын, осылайша ұйым этникалық саясат мәселелерімен байланысты кез келген проблемаларды ашық талқылауға арналған алаң бола алады. Муниципалды және құқық қорғау органдарымен келісе отырып, жергілікті деңгейде алдын ала әрекет ету үшін Ассамблея институционалды түрде күшейтілуі керек. Этникалық саясаттың барометрі ретінде және жалпы елдегі жағдайды бақылау тетігі қажет. Этникалық толеранттылық және көпмәдениеттілік тақырыптарында білім беру мектеп пен университеттік білімге енгізілуі мүмкін деп ойлаймын. Біздің елімізде ұлтаралық келісімді бұзуға қабілетті кез келген іс-әрекет конституциялық емес деп танылып, заңның қаталдығы бойынша қудаланатыны қуантады. – Әңгімемізді этникалық саясат төңірегінде өрбітсек... Қай жағдайда «нөлдік төзімділік» таныту керек? – Этникалық саясат мәселелері әрқашан өзекті болып қала береді, әсіресе ішкі және сыртқы саясаттың сын-қатерлеріне байланысты. Бұл мәселелерде діни және Ұлттық айырмашылықтарға байланысты адамзаттың бүкіл өмірінде көптеген соғыстар мен қақтығыстар болғанын ескере отырып, «толеранттылық» ұғымы маңызды болып қала береді, сондықтан қазақстандық қоғам үшін ең басты міндеттердің бірі ұлтаралық және дінаралық келісімді сақтау болып табылады. Әлемде болып жатқан жаһандық өзгерістерді ескере отырып, сіз бір-біріңізбен үйлесімді өзара әрекеттесуді және өнімді бейбіт қатар өмір сүруді құра білуіңіз керек. Қазақстандағы тұрақтылық пен бейбітшілік қоғамдағы ынтымақтастық пен теңдікке, өзара сенім мен құрметке негізделеді. Ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, этникалық фактор, ұлтаралық қатынастар әлі де түрлі қақтығыстардың детонаторы болып табылады, әсіресе дағдарыс кезеңдерінде. Олардың деструктивті әлеуеті ақпараттық және гибридтік соғыстардың қазіргі дәуірінде, популистік мәлімдемелердің, алыпсатарлықтардың және тіпті ашық арандатулардың көбеюінде айтарлықтай күшейе түседі». Этносаралық қатынастарды жүйелі талдау және болжау, дағдарыстық жағдайларға әрекет етудің тиімді алгоритмдері мен құралдарын әзірлеу қажет. Бұл жұмыста Ассамблеяның тәжірибесіне сүйеніп, Қазақстанда бейбітшілік пен келісімді нығайту үшін жұмыс істейтін азаматтық қоғам институттарын белсенді қолдау, этникалық негіздегі қақтығыстарға «нөлдік төзімділік» көрсету керек. – Қазіргі жастар халықтар арасындағы достықты нығайтуда қандай рөл атқарады? – Жастармен ақпараттық-түсіндіру және алдын алу жұмыстарын жүргізу қажет. Мысалы, «Big 7» жобасы жақсы нәтиже көрсетті, соның арқасында еліміздің көптеген жастар ұйымдары республикалық «Жаңғыру жолы» қозғалысының төңірегінде бірікті. Олар өңірлік жастар кеңестерімен және ресурстық орталықтармен байланыстарын нығайтты, бұл жұмысқа жаңа серпін беріп, Қазақстан халқы Ассамблеясының республикалық жастар ұйымы болып қозғалыстарды қайта ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Жастар арасынан Ассамблеяның белсенді мүшелерінің күш-жігерінің арқасында әр өңірде Халықтар Достығы саябақтарын құру идеясы қызықты болды. Бір қызығы, қазіргі жастар үшін ұлттық және діни, тілдік айырмашылықтар бойынша бөліну маңызды емес. Олар бәріне ашық және барлық адамдар толерантты қабылдайды, халықаралық қатынастар мен жаһандық модернизацияны сабырлы қабылдайды. Бірақ, өкінішке орай, жас ұрпақтың кейбір өкілдері басқа елдерге еліктеп, өздерінің ұлттық құндылықтарын ұмытып кетеді, мысалы, арабизацияға және хиджаб киюге, дәстүрлі емес исламды таңдауға, шетелде беделді білім алуға және шетелде қалуға тырысады. Қазіргі жастар рухани және ұлттық құндылықтарды құрметтеуге, мәдени құндылықтарды сақтауға тәрбиелеуі керек. Әртүрліліктегі бірлік – бұл ұлттық бірлікті сақтау мен нығайтудың негізгі қағидасы, өйткені этносаралық қатынастар әуесқойлық пен популизмге жол бермейтін өте сезімтал бағыт. Халықаралық қоғамдастықта Қазақстанда тұратын және Қазақстанның біртұтас халқын білдіретін барлық ұлт өкілдерінің толеранттылығын, конфессияаралық және мәдениетаралық келісімін қамтамасыз етуге бағытталған дәйекті ішкі саясатты жүргізетін ел ретінде танылды. Біз бәріміз бір-бірімізден ерекшеленеміз, бірақ бәрімізді біріктіретін нәрсе бар, бұл біздің еліміз бен Отанымыз, ортақ үйіміз, ортақ тарихымыз. Біз бәріміз елдің патриоттарымыз, яғни ұлттық бірлікті сақтау – бұл ортақ мемлекет құру, толеранттылық, азаматтыққа тәрбиелеу және елдің заңдары мен дәстүрлерін құрметтеу. – Сайра Айтенқызы, сұхбатыңызға рақмет! Еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын!

Жанар АХМЕТОВА